1 ma‟ruza. “Metrologiya va standartlashtirish” fanining maqsadi va vazifalari. Reja

 
1.2. “Metrologiya va standartlashtirish” fanining rivojlanish tarixi 
XX asrning ikkinchi yarmida xalq xo„jaligining barcha sohalaridagi ilm-
fan, madaniyatning gurkirab rivojlanishini bejiz ilmiy-texnikaviy inqilob deb 
atalmaydi. Ilg„or ilmiy yutuqlar fanga, bizning kundalik hayotimizga kirib kelib, 
shu darajada odatiy bo„lib qolganki, aksariyat hollarda biz ularga e‟tibor 
bermaymiz yoki sezmaymiz. Ba‟zan esa, bizga, korxona yoki laboratoriyaga 
yetib kelguncha ularning qanchalik murakkab, notekis yo„llardan o„tganligini
ko„z oldimizga keltirmasdan, fikr yuritmagan holda ulardan foydalanamiz. 
Yuqoridagilarning hammasi to„la ma‟noda zamonaviy axborotli o„lchash 
texnikalariga ham tegishlidir. 
O„lchashlar haqidagi fanning tarixi minglab yillarni tashkil etadi. 
O„lchashlarga bo„lgan ehtiyoj qadim zamonlarda yuzaga kelgan. Inson kundalik 
hayotida har xil kattaliklarni: masofalarni, yer maydonlarining yuzalarini, 
jismlarning o„lchamlari va massalarini, vaqtni va hokazolarni bu jarayonlarning 
yuzaga kelish sabablarini, manbalarini bilmasdan, o„zining sezgisi va tajribasi 
asosida o„lchay boshlagan. 
Eng qadimgi o„lchash birliklari - antropometrik, ya‟ni insonning muayyan 
a‟zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan o„lchash 
birliklari hisoblanadi. Masalan: Ladon - bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan 
to„rttasining kengligi; fut - oyoq tagining uzunligi; pyad - yozilgan bosh va 
ko„rsatkich barmoqlar orasidagi masofa, qarich, quloch, qadam va hokazolar. 
Asrlar o„ta bizga yetib kelgan ba‟zi o„lchov birliklari xozirda xam 
ishlatiladi. Masalan, qadimgi janubi-sharqda “loviya doni”, “no„xotcha” ma‟nosini
bildirgan, turli qimmatbaho toshlarning o„lchov birligi sifatida ishlatilgan - 
KARAT: dorishunoslikda og„irlik birligi qilib qo„llanilayotgan, ingliz, fransuz, 
lotin va ispan tillarida “bug„doy doni” ma‟nosi bildiruvchi -GRAN va hokazolar. 
Ba‟zi bir tabiiy o„lchovlar ham uzoq o„tmishga ega. Ularning 
dastlabkilaridan biri, hamma yerda ishlatiladigan vaqt o„lchovlaridir. 

---

Munajjimlarning ko„p yillik kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi 
sifatida yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik yerning o„z o„qi atrofida 
to„la aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi 
Vavilonliklar bizning eramizgacha bo„lgan II asrdayoq vaqtni Minalarda 
o„lchashgan. Mina taxminan ikki astronomik soat vaqt oralig„iga teng bo„lib, bu 
vaqt mobaynida Vavilonda rasm bo„lgan suv soatidan massasi taxminan 500 
grammga teng bo„lgan “mina suv” oqib ketgan. Keyinchalik mina o„zgarib, biz 
o„rganib qolgan minutga aylandi. 
Vaqtlar o„tishi bilan suv soatlari o„z o„rnini qum soatlariga, ular ham vaqti 
kelib mayatnikli mexanizmlarga bo„shatib berdilar.
Insoniyat taraqqiyoti rivojlanishining ilk davrlaridanoq “moddiy” o„lchashlar 
va o„lchov birliklarining katta ahamiyatini tushunib bilganlar. 
Fan va texnikaning rivojlanishi har xil fizikaviy kattaliklarning
o„lchamlarini muayyan o„lchovlarga qiyoslab kiritishni taqozo eta boshladi. 
Bunday faoliyat jarayoni va rivojlanishi davomida o„lchashlar haqidagi fan, ya‟ni