1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

4. Oltingugurtning vodorodli va kislorodli birikmalari.

H₂S vodorod sulfid palag`da tuxum hidi keladigan rangsiz gaz. Suvda yaxshi eriydi (20⁰C da 1 hajm suvda 2,5 hajm H₂S eriydi).

Vodorod sulfid tabiatda vulqon gazlarida va ba`zi mineral buloq suvlarida, masalan, Pyatigorsk va Masesta buloqlarining suvida uchraydi. U tabiatda turli xil o`simlik va hayvonlar qoldiqlaridagi oltingugurtli organik moddalar chiriganida hosil bo`ladi.

H₂S oltingugurtni qizdirib turib vodorod bilan bevosita biriktirish yoki FeS ga suyultirilgan HCl yoki H₂SO₄ ta`sir ettirish yo`li bilan olinadi:

S + H₂ = H₂S FeS + 2HCl = FeCl₂ + H₂S↑ FeS + H₂SO₄ = FeSO₄ + H₂S↑

H₂S asab sistemasiga zarar yetkazadigan juda zaharli gaz. U bilan qilinadigan tajribalarni mo`rili shkafda yoki germetik bekiladigan asboblarda o`tkazish kerak. Ishlab chiqarish binolarida H₂S ning miqdori 0,01 mg bo`lishi kerak. Uning suvdagi eritmasi vodorod sulfidli suv yoki sulfid kislota deyiladi, bu kislota kuchsiz kislota xossalariga ega.

H₂S suvga qaraganda beqaror birikma. Qattiq qizdirilganda oltingugurt va vodorodga deyarli to`liq ajraladi: H₂S = S + H₂

Gazsimon H₂S havoda ko`kish alanga berib yonib, SO<sub>2</sub> va H<sub>2</sub>O hosil qiladi, kislorod yetishmaganda S va H<sub>2</sub>O hosil bo`ladi:

2H₂S + 3O₂ = 2SO₂ + 2H₂O 2H₂S + O₂ = 2S + 2H₂O

H₂S ancha kuchli qaytaruvchi. Eritmada H₂S elektronlarini havo kislorodining molekulalariga oson beradi. Bu holda H₂S havo kislorodi ta`sirida S ga qadar oksidlanadi, natijada H<sub>2</sub>S li suv loyqa bo`lib qoladi.

H₂S – 2e^- = S + 2H⁺ │2│4│2

O₂ + 4e^- = 2O^2- │4│2│1

2H₂S + O₂ = 2S↓ + 2H₂O

H₂S galogenlarning eritmalari bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Masalan:

H₂S + J₂ = 2HJ + S

Kuchsiz H₂S bosqich bilan ionlarga dissotsilanadi, bunda H⁺ va HS^- ionlari hosil bo`ladi:

H₂S ↔ H⁺ + HS^- HS^- ↔ H⁺ + S^2-

Ikki asosli kislota bo`lgan H<sub>2</sub>S ikki qator tuzlar–o`rta ruzlar (sulfidlar) va nordon tuzlar (gidrosulfidlar) hosil qiladi. Masalan, Na₂S–natriy sulfid, NaHS–natriy gidrosulfid. Gidrosulfidlarning hammasi suvda yaxshi eriydi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallarining sulfidlari ham suvda eriydi, qolgan metallarning sulfidlari suvda erimaydi yoki kam eriydi; ularning ba`zilari suyultirilgan kislotalarda ham erimaydi. Shuning uchun bunday sulfidlar tegishli metall tuzining eritmasi orqali H<sub>2</sub>S o`tkazish yo`li bilan olinadi. Masalan:

CuSO₄ + H₂S = CuS↓ + H₂SO₄ yoki Cu²⁺ + H₂S = CuS↓ + 2H⁺