1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Ca oksid va gidroksid. Kalsiy oksid–CaO (so`ndirilmagan ohak, kuydirilgan ohak, ohak momig`i) oq rangli kukun. Sanoatda ohaktosh, bo`r yoki boshqa karbonatli jinslar kuydirilganda hosil bo`ladi:

CaCO₃ ↔ CaO + CO₂ ∆H⁰ = 178 kJ/mol

CaO suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, Ca(OH)₂ hosil qiladi, bunda ko`p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Ca(OH)<sub>2</sub> ning texnikadagi nomi so`ndirilgan ohak. Agar u kukun holida tayyorlangan bo`lsa, ohak kukuni deyiladi.

CaO + H₂O = Ca(OH)₂ ∆H⁰ = -65 kJ/mol

So`ndirilgan ohak, qum va suv aralashmasi binokorlik qorishmasi yoki ohakli qorishma deyiladi. U suvoq sifatida, devor terishda g`ishtlarni bir-biriga tishlatish uchun ishlatiladi. Ohakli qorishmaning qotishida bit vaqtning o`zida ikki xil jarayon sodir bo`ladi: 1) o`ta to`yingan eritmadan Ca(OH)₂ kristallarining cho`kishi, bu kristallar qum zarrachalarini bir-biriga puxta bog`laydi; 2) ushbu reaksiya natijasida CaCO₃ hosil bo`ladi:

Ca(OH)₂ + CO₂ (havodan) = CaCO₃ + H₂O

So`ndirilgan ohak–oq rangli qattiq modda, suvda kam eriydi (20<sup>0</sup>C da 1 L suvda 1,5 g). So`ndirilgan ohakning suvdagi eritmasi ohakli suv deyiladi. U ishqoriy hossaga ega, ohakli suv orqali CO₂ o`tkazilganda eritma loyqalanadi (a), yana o`tkazilganda esa loyqa yo`qoladi (b):

(a) Ca(OH)₂ + CO₂ = CaCO₃ + H₂O (b) CaCO₃ + H₂O + CO₂ = Ca(HCO₃)₂

Ca tuzlari. Calsiy barcha kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Ularning barchasi suvda yaxshi eriydi hamda ulardan eng muhimlari–CaCO₃ va CaSO₄ hisoblanadi.

CaCO₃ eng ko`p uchraydigan foydali qazilmalar qatoriga kiradi. Binokorlik toshi sifatida, shuningdek, ohak, CO<sub>2</sub> va sement ishlab chiqarishda, metallurgiyada, qishloq xo`jaligida tuproqlarni ohaklash (kislotaliligini kamaytirish va tuproq strukturasini yaxshilash maqsadida) ishlatiladi.

CaSO₄•2H₂O ko`p uchraydi. Gipsni 150-180⁰C da kuydirish orqali oq kukun–kuydirilgan gips yoki alebastr CaSO₄•0,5H₂O olinadi. Agar alebastr suvga qorilsa, u tez orada qotib, yana qaytadan gipsga aylanadi:

CaSO₄•0,5H₂O + 1,5H₂O = CaSO₄•2H₂O

Gips ana shu xossasi tufayli binokorlikda to`siq plita va panellar tayyorlash, turli xil buyumlardan quyma shakl va nusxalar olishda, tibbiyotda gipsli bog`lam, suvoqchilikda ohak-gipsli qorishmalar tayyorlashda ishlatiladi. Bu binokorlik mahsulotining kamchiligi suvda oz bo`lsa-da, erishidir.