1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari


-Ma`ruza. Mavzu: Azot va fosfor. Mineral o`g`itlar



Download 357,5 Kb.
bet8/60
Sana04.09.2021
Hajmi357,5 Kb.
#163659
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   60
Bog'liq
1-Ma`ruza. Mavzu Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslar

2-Ma`ruza.

Mavzu: Azot va fosfor. Mineral o`g`itlar.

Reja.

  1. Azot guruhchasining umumiy tavsifi.

  2. Azot, ammiak, ularning olinishi va xossalari.

  3. Azot oksidlari, nitrat kislota va uning tuzlari.

  4. Fosfor, oksidlari, fosfat kislotalar va ularning tuzlari.

  5. Mineral o`g`itlar.

Yangi darsning bayoni.

1. Azot guruhchasining umumiy tavsifi.

Azot guruhchasiga azot–N, fosfor–P, surma–Sb, mishyak–As va vismut–Bi elementlari kiradi. Bular davriy jadval V guruhining p–elementlaridir. Ular atomlarining tashqi energetik pog`onasida 5 tadan elektron bo`ladi–ns2 np3. Shu sababli bu elementlarning yuqori oksidlanish darajasi +5 ga, quyi oksidlanish darajasi –3 ga teng, ba`zan +3 oksidlanish darajasida ham bo`ladi.

2. 1-jadval. Azot guruhchasi elementlarining xossalari.





Xossalari

N

P

As

Sb

Bi

1.

2.

3.


4.

5.

6.



Tartib raqami

Valent elektronlari

Atomining ionlanish energiyasi, eV

Nisbiy elektrmanfiyligi

Birikmalarida oksidlanish darajasi
Atom radiusi, nm


7

2s22p3

14,5
3,07

+5,+4,


+3,+2,

-3,-2,-1


0,071

15

3s23p3

10,5
2,1

+5,+4,


+3,-3,

-2

0,13



33

4s24p3

9,8
2,2

+5,+3,


-3
0,15

51

5s25p3

8,6
1,82

+5,+3,


-3
0,16

83

6s26p3

7,3
1,67

+5,+3,-3
0,18



N +7)2 )5 1s22s22p3 P +15)2 )8 )5 1s22s22p63s23p3

Azot guruhchasidagi elementlar H bilan RH3 tarkibli birikmalar, O bilan R2O3 va R2O5 tarkibli oksidlar hosil qiladi. Masalan, NH3–ammiak, PH3–fosgen, N2O3 va N2O5–azot oksidlari, P2O3 va P2O5–fosfor oksidlari.

Guruhchada tartib raqami ortishi bilan metallmaslik xossalari susayadi, metallik xossalari esa kuchayadi. Guruhchadagi elementlarning xossalari bir-biridan keskin farq qiladi. M: azot–metallmas (x=3,07), vismut–metall (x=1,67).



2. Azot, ammiak, ularning olinishi va xossalari.

Tabiatda uchrashi. Azot tabiatda asosan erkin holda uchraydi. Havoda uning hajmiy ulushi 78,09 %, massa ulushi 75,6 % bo`ladi. Oz miqdorda tuproq tarkibida, oqsil moddalar va ko`pchilik tabiiy birikmalar tarkibida bo`ladi. Yer po`stlog`idagi azotning umumiy miqdori 0,01 %.

Olinishi. Texnikada azot suyuq havodan olinadi. Azot olish uchun havo suyuq holatga o`tkaziladi, so`ngra bug`latish yo`li bilan uchuvchanligi kamroq bo`lgan kisloroddan ajratiladi.

(azotning Tqaynash= -195,8 0C, kislorodning Tqaynash= -183 0C )

Laboratoriyada sof azot ammoniy nitritni qizdirib parchalash orqali olinadi:



NH4NO2 = N2↑ + 2H2O

Orbitallar birikayotgan atomlarning markazlarini bog`lovchi chiziq bo`ylab bir-birini qoplaganida hosil bo`ladigan kovalent bog`lanish sigma–σ bog`lanish deyiladi.

Orbitallar birikayotgan atomlarning markazlarini bog`lovchi chiziqning ikkala tomoni bo`ylab bir-birini qoplaganida vujidga keladigan kovalent bog`lanish pi–π bog`lanish deyiladi.

Azot molekulasida bitta σ–bog`lanish va ikkita π–bog`lanish, hammasi bo`lib uchta bog`lanish mavjud.



Fizik–kimyoviy xossalari. Azot–rangsiz, hidsiz, ta`msiz va havodan yengil gaz. 20 0C da 1 l suvda 15,4 ml azot eriydi. Tabiiy azot massa sonlari 14 (99,64 %) va 15 (0,36 %) bo`lgan ikkita barqaror izotopdan tarkib topgan.

Azot molekulasi ikki atomdan iborat. Ular orasidagi bog`lanishning uzunligi juda qisqa–0,109 nm. Xona temperaturasida azot faqat litiy bilan bevosita birikadi:



N2 + 6Li = 2Li3N

Azot turli metallar bilan yuqori haroratda birikib nitridlar hosil qiladi:



3Ca + N2 = Ca3N2 2Al + N2 = 2AlN

Azot vodorod bilan yuqori bosim va haroratda katalizator ishtirokida birikadi: N2 + 3H2 = 2NH3

Elektr yoyi haroratida (3000-4000 0C) azot kislorod bilan birikadi:

N2 + O2 = 2NO

Azot vodorod bilan bir necha xil birikma hosil qiladi, ulardan eng muhimi ammiak–NH3 dir.

Laboratoriya sharoitida ammiak odatda ammoniy xlorid bilan so`ndirilgan ohak aralashmasini ohista qizdirish orqali olinadi:



2NH4Cl + Ca(OH)2 = CaCl2 + 2NH3↑ + 2H2O

Sanoatda ammiak azot bilan vodorodni sintez qilish orqali olinadi:



N2 + 3H2 ↔ 2NH3, ∆H0 = -92,4 kJ.

Ammiak o`ziga xos o`tkir hidli rangsiz gaz, havodan deyarli ikki marta yengil. Bosim oshirilganda yoki ammiak sovitilganda u osonlik bilan rangsiz suyuqlikka aylanadi (Tqaynash= -33,4 0C). Suvda juda yaxshi eriydi (20 0C da 1 hajm suvda 700 hajm NH3 eriydi). Uning suvdagi eritmasi ammiakli suv yoki navshadil spirti deyiladi.

NH3 + H2O ↔ NH3•H2O (NH4OH) ↔ NH4+ + OH-

Ammiak kislotalar bilan o`zaro ta`sirlashib ammoniy tuzlarini hosil qiladi:

NH3 + HCl = NH4Cl NH3 + H3PO4 = NH4H2PO4

Ammiak kislorodda va qizdirilgan havoda yonib, azot hamda suv hosil qiladi: 4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O

Katalizator ishtirokida ammiak kislorod bilan ta`sirlashib azot (II)-oksid va suv hosil qiladi: 4NH3 + 5O2 = 4NO + 6H2O

Qizdirilganda ammiak mis (II)-oksidni qaytaradi, o`zi esa erkin azotga qadar oksidlanadi: 3CuO + 2NH3 = 3Cu + N2 + 3H2O

Ammoniy tuzlari ammoniy kationi bilan kislota anionidan tarkib topgan. Ammoniy tuzlari ammiakni yoki uning suvdagi eritmalarini kislotalar bilan o`zaro ta`sir ettirib olinadi. Masalan,



NH3 + HNO3 = NH4NO3 ; NH3•H2O + HNO3 = NH4NO3 + H2O

Ammoniy tuzlari ishqorlar, kislotalar va boshqa tuzlarning eritmalari bilan reaksiyaga kirishadi:



NH4Cl + NaOH = NaCl + H2O + NH3↑ ; 2NH4Cl + H2SO4 = (NH4)2SO4 + 2HCl↑

(NH4)2SO4 + BaCl2 = BaSO4↓ + 2NH4Cl

Ammoniy tuzlarining hammasi qizdirilganda parchalanadi yoki haydaladi masalan: (NH4)2CO3 = 2NH3↑ + H2O + CO2

3. Azot oksidlari, nitrat kislota va uning tuzlari.

Azot (II)-oksid NO–rangsiz gaz, suvda yaxshi erimaydi. Havo kislorodi bilan bevosita birikib, qo`ng`ir gaz–azot (IV)-oksid hosil qiladi: 2NO + O2 = 2NO2

Laboratoriya sharoitida NO suyultirilgan HNO3 bilan Cu ni o`zaro ta`sir ettirib olinadi: 3Cu + 8HNO3 = 3Cu(NO3)2 + 2NO↑ + 4H2O

Cu – 2e- = Cu2+ │2 │3

N5+ + 3e- = N2+ │3 │2

Azot (IV)-oksid NO2–o`ziga xos hidli qo`ng`ir gaz, havodan og`irroq, zaharli, nafas yo`llarini yallig`lantiradi. Laboratoriya sharoitida konsentrlangan HNO3 bilan Cu ni o`zaro ta`sir ettirib olinadi:

Cu + 4HNO3 = Cu(NO3)2 + 2NO2↑ + 2H2O

Cu – 2e- = Cu2+ │2 │1

N5+ + e- = N4+ │1 │2

Azot (IV)-oksid suv bilan o`zaro ta`sir ettirilganda HNO2 va HNO3 lar hosil bo`ladi: 2NO2 + H2O = HNO3 + HNO2

N4+ - e- = N5+ │1 │1

N4+ + e- = N3+ │1 │1

2N4+ = N5+ + N3+

HNO2 beqaror kislota, shuning uchun qizdirilganda tez parchalanib ketadi. NO2 issiq suvda eritilganda HNO3 va NO hosil bo`ladi:

3NO2 + H2O = 2HNO3 + NO

N4+ - e- = N5+ │1 │2

N4+ + 2e- = N2+ │2 │1

3N4+ = 2N5+ + N2+

Kislorod mo`l bo`lganda faqat HNO3 hosil bo`ladi:

4NO2 + 2H2O + O2 = 4HNO3

N4+ - e- = N5+ │1 │4

O20 + 4e- = 2O2- │4 │1

4N4+ + O20 = N45+ + 2O2-

Nitrat kislota laboratoriya sharoitida uning tuzlariga konsentrlangan H2SO4 ta`sir ettirib olinadi: KNO3 + H2SO4 = HNO3 + KHSO4

Sanoatda HNO3 ammiakni katalitik oksidlash yo`li bilan olinadi. Bu uch bosqichda amalga oshiriladi: 1) ammiakni Pt katalizatorida NO ga qadar oksidlanadi: 4NH3 + 5O2 = 4NO + 6H2O

2) NO ni havo kislorodi ta`sirida NO2 ga qadar oksidlanadi: 2NO + O2 = 2NO2

3) NO2 ni mo`l kislorod ishtirokida suvga yuttiriladi: 4NO2 + 2H2O + O2 = 4HNO3

HNO3–o`tkir hidli, rangsiz suyuqlik, juda gigroskopik, havoda «tutaydi», chunki uning bug`lari havodagi namlik bilan tuman tomchilarini hosil qiladi, suv bilan istalgan nisbatda aralashadi, 86 0C da qaynaydi.

Suyultirilgan HNO3 kuchli kislotalar qatoriga kiradi. Suvdagi eritmalarda dissotsilanadi: HNO3 ↔ H+ + NO3-

Issiqlik ta`sirida va yorug`da qisman parchalanadi:



4HNO3 = 4NO2 + 2H2O + O2

Nitrat kislota metallar bilan o`zaro ta`sirlashganda odatda vodorod ajralib chiqmaydi; u oksidlanib, suv hosil qiladi.

Ag + HNO3 (kons) → AgNO3 + NO2 + H2O ;

3Ag + 4HNO3 (suyul) → 3AgNO3 + NO + 2H2O

Nitrat kislota ko`pchilik metallmaslar bilan reaksiyaga kirishib, ularni tegishli kislotalarga qadar oksidlaydi, masalan:

S + 2HNO3 = H2SO4 + 2NO ; 3P + 5HNO3 + 2H2O = 3H3PO4 + 5NO

B + 3HNO3 = H3BO3 + 3NO2 ; C + 4HNO3 = CO2 + 2H2O + 4NO2


Download 357,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish