1 ma’ruza mavzu: Kirish reja

1.2. Muhandislik tuzilmalari qismlarining hisob sxemalari 
 
Murakkab shaklli muhandislik tuzilmalarining elementlarini sxemalashtirib, oddiy shaklli 
jismlar ko’rinishiga keltiriladi. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: 
1. Brus - ko’ndalang kesimining ikki o’lchamlari uchinchi o’lchami (uzunligi) ga nisbatan 
ancha yuqori tartibda katta jism. Bruslar to’g’ri va egri o’qli bo’ladilar. Ko’ndalang kesimlar 
og’irlik markazlarining brus uzunligi bo’ylab geometrik o’rni brus o’qini tashkil qiladi. (1.1-shakl) 
1.1 - shakl 
Agar brus cho’zilish yoki siqilishga ishlasa - sterjen, buralishga ishlasa - val, egilishga 
ishlasa – balka to’sin deb yuritiladi. 
2. Plastinka - ikkita tekis sirt bilan chegaralangan jism bo’lib, tekis sirtlar orasidagi masofa, 
ya’ni jism qalinligi, boshqa ikki o’lchamlariga nisbatan ko’p marta kichikdir.(1.2-shakl) 
1.2 - shakl 
3. Qobiq - ikkita egri sirt bilan chegaralangan jism bo’lib, uning qalinligi, ya’ni sirtlar 
orasidagi masofa qolgan ikki o’lchamiga nisbatan ko’p marta kichikdir. (1.3-shakl) 
1.3 - shakl 
4. Massiv (vazmin jism) - uchala o’lchami bir xil tartibda bo’lgan jism. (1.4-shakl) 
1.4 - shakl 

---

5. Sterjenlarni sharnirlar yordamida tutashtirib tuzilgan shakli geometrik o’zgarmas 
sistema ferma deb yuritiladi. Fermani tashkil qiluvchi sterjenlar faqat cho’zilish - siqilishga 
ishlaydi. 
6. Bruslarni bikr qilib tutashtirib tuzilgan shakli geometrik o’zgarmas sistema rama 
deyiladi. 
 
1.3. Fanda qabul qilingan asosiy faraz va cheklanishlar
«Materiallar qarshiligi» usullarida bajarilayotgan hisoblarda ko’rilayotgan jismlarning 
barcha xususiyatlarini nazarda tutib bo’lmaydi. Hisob usullari sodda va hisoblarda qo’llanilishi 
qulay bo’lishlari lozim. Ular yetarli aniqlikda va tuzilmaga qo’yiladigan asosiy talablarni 
qanoatlantiridigan bo’lishlari zarur. 
SHu maqsadlarda quyidagi asosiy umumiy farazlar nazarda tutiladi. 
1 - faraz. Jism materialining tuzilishi uzluksiz. Bunda jismning atom tuzilishi hisobga 
olinmaydi, material jism hajmini bo’shliqlarsiz to’ldiradi deb qaraladi. 
2 - faraz. Jism materiali bir jinsli va izotrop, ya’ni jismning xususiyatlari uning barcha 
nuqtalarida va yo’nalishlarida bir xil. 
3 - faraz. Jismga tashqi kuch qo’yilgunga qadar uning tashkil qiluvchilari orasida o’zaro 
ta’sir kuchlari bo’lmaydi (zo’riqmaganlik). 
4 - faraz. Kuchlar ta’sirining mustaqillik qoidasi (printsipi). Bu farazga ko’ra kuchlar 
tizimining jismga ta’sirlarining umumiy natijasi har qaysi kuchning alohida - alohida ta’sirlari 
natijalarining yig’indisiga teng. 
5-faraz. Sen-Venan qoidasi (printspi). Bu farazga ko’ra tashqi kuchlarning qo’yilish 
nuqtalaridan yetarlicha uzoqlikda joylashgan nuqtalardagi ichki kuchlarning xarakteri bu 
kuchlarning ta’sir usuliga bog’liq emas. Bu farazga asoslanib, kichik yuzalardagi taqsimlangan 
kuchlarni, hisoblarni soddalashtirish maqsadlarida, to’plangan kuch bilan almashtirish mumkin. 
Ushbu asosiy umumiy farazlardan boshqa cheklanishlar fanning tegishli bo’limlarida 
ko’rsatiladi.