1-ma’ruza leksikologiya, uning ob’ekti, turlari, vazifalari. O‘zbek tili lug‘at tarkibining ma’no jihatidan tavsifi reja: Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari

qanoti

(ko`chma ma’no).

1. Shakliy

o`xshashligi: 1) ikki tomonga turtib chiqib

turishi; 2) har ikkala uchiga tomon ingichkalashib borishi; 3) old tomon qirrasining

qalinligi; 4) o`zi birikkan tanaga nisbatan tor burchak hosil qilishi.

2. Vazifa

o`xshashligi: 1) qush va samolyotni havoda ushlab turishga yordam berishi.

Xulosa

: bu so`z ma’nosi

metafora

usuli yordamida ko`chgan. Qolgan holatlarda

ham shu metoddan foydalansa bo`ladi.

---

2. Ma'no torayishi

Bunda leksema sememasidagi ayrim semalar kamayib, uning ma'nosi torayadi.

Masalan,

dеhqon

(fors-tojikcha

deh

– “qishloq”, mo`g`ulcha

qoon -

“xon”

degani) so`zining quyidagi semalari mavjud bo`lgan: 1) katta yеr egasi; 2) qishloq

xo’jaligi bilan shug’ullanadigan shaxs; 3) o’z yеrida boshqalar mеhnatidan

foydalanadigan shaxs. Hozirgi paytda bu so’zning bitta semasi, ya'ni “qishloq

xo’jaligi bilan shug’ullanuvchi shaxs” dеgan semasigina saqlanib qolgan. Yana bir

misol:

yaroq

(

yaramoq

so’zidan olingan)– zarur bo’lgan narsalarning jami; hozir

esa faqat “hujum qilish yoki himoyalanish uchun ishlatiladigan qurol” ma'nosigina

saqlanib qolgan.

Turdosh otlarning, sifat, son, olmosh, fе'l turkumidagi so’zlarning atoqli otga

o’tishi ham ma'no torayishiga misol bo’la oladi:

zafar

(g’alaba) – turdosh ot =

Zafar

(ism) – atoqli ot;

go’zal

– sifat =

Go’zal

(ism) – atoqli ot;

sakson

– son =

Sakson ota

(ism) – atoqli ot;

kimsan

– so’roq olmoshi =

Kimsan

– odam ismi;

sotib oldi

– fе'l,

Sotiboldi

- atoqli ot.

3. Ma'no kеngayishi

Bunda leksema sememasi tarkibiga kiruvchi semalar miqdori ko`payadi va

shuning hisobiga uning ma’nosi kеngayadi. Masalan:

suv

leksemasi sememasi

oldin quyidagi semalarga ega bo`lgan: 1) vodorod va kislorodning birikmasidan

iborat bo`lgan suyuqlik; 2)

shaffof suyuqlik; 3) rangsiz suyuqlik; 4) hidsiz

suyuqlik. Keyinchalik bu leksema sememasi quyidagi semalar hisobiga kengaydi:

5) ho`l meva hamda sabzavotlar tarkibidagi suyuqlik:

anor suvi

; 6) tirik organizm

a’zolaridan ajralib chiqadigan suyuqlik, shira:

oshqozon suvi

; 7) umuman turli

narsalar tarkibidagi namlik:

suvi qochgan non

. Bu ma'nolar ko’chma ma'nolar

emas, balki bir ma'noning turli qirralaridir.

Atoqli otlarning turdosh otlarga o’tishi ham ma'no kеngayishiga misol bo’la

oladi:

Makintosh

– ism,

makintosh

– kiyim turi;

Xosiyatxon

– ayollar ismi,

xosiyatxon

– atlas turi,

Volt

– mashhur fizik olimning familiyasi,

volt

– elеktr toki

kuchlanishi birligi.

Asosiy darslik

1.M.Hamrayev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova,

X. G‘ulomova, Sh.

Yo‘ldosheva. Ona tili (darslik) Iqtisodiyot-Moliya, Toshkent, 2007-yil.