1-ma’ruza kirish. O‘zbekistonda gaz sanoatining rivojlanishi va hozirgi holati

1.2.O‘ZBEKISTONDA NEFT-GAZ SANOATINING RIVOJLANISHI
O‘zbekiston o‘z yer osti boyliklari bilan haqli suratda faxrlansa buladi – bu yerda mashhur Mendeleyev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma’dan namoyon bo‘lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral-xomashyo turlarini o‘z ichiga oladi. Mamlakatimizning umumiy mineral-xomashyo potensiali 3,3 trillion AQSH dollarini tashkil etadi.
G‘oyat muhim strategik manbalar-neft va gaz kondensati, tabiiy gaz bo‘yicha 155 ta istiqbolli kon qidirib topilgan. Hisob-kitobdan ma’lumki, gaz zahiralari 2 trillion kubometga yaqin, ko‘mir-2 milliard tonnadan ortiq. 160 dan ortiq neft koni mavjud. Neft va gaz mavjud bo‘lgan beshta asosiy mintaqani ajratib ko‘rsatish mumkin. Bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubiy-G‘arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg‘ona mintaqalaridir.
O‘zbekiston neftining sanoat asosida ishlanishi XIX asrning oxirlari – 1885 yildan boshlandi. Farg‘ona vodiysidagi ikki quduqdan olingan neft avval kichik bir korxonachada qayta ishlangan. Olingan kerosin aravalar, tuyalarda Andijon, Toshkent, Qo‘qon shaharlaridagi paxta tozalash zavodlari, yog‘ chiqarish korxonalariga va maishiy maqsadlarida foydalanish uchun jo‘natilgan. Mazut temir yo‘l yonilg‘isi sifatida qo‘llanila boshlangan. 120 yildan oshiqroq vaqt – muqaddam neft sanoatiga asos solingan bo‘lsada, faqat 1953 yilga kelib Qizilqum sahrosida Setalontepa gaz zahirasining ochilishi O‘zbekiston neft va gaz sanoatiga asos soldi. 1962 yilga kelib, sobiq Ittifoq hududidagi Ural va yevropa sanoat korxonalarini tabiiy gaz bilan ta’minlash maqsadida «Buxoro-Ural» va «O‘rta Osiyo-Markaz» transkontinental gaz quvirlari yotqizilgan.
Sobiq Ittifoq paytida O‘zbekiston o‘zini neft mahsulotlari bilan ta’minlash imkoniyatiga ega bo‘lmagan. Masalan, XX asrning 80-yillarida respublikamizga har yili chetdan 6 million tonnagacha neft mahsulotlari tashib kelinardi. Lekin ayni o‘sha vaqtda respublikamizdan tashqariga 7-8 milliard kubometr gaz chiqib ketgan.
Mustaqilligimizning birinchi yilidanoq neft va gaz sanoati respublikadagi yetakchi sanoatlardan biri sifatida qabul qilindi. 1992 yilning dekabrida sobiq neft va gazni qayta ishlash va shunga aloqador sohalar isloh qilinib, yagona ishlab chiqarish majmuiga birlashtirildi. YA’ni xomashyoni qazib olinishdan tortib, tayyor mahsulot holiga keltirilguncha bo‘lgan jarayon bitta zanjirga – «O‘zbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasiga biriktirildi. «O‘zbekneftgaz» tashkiloti o‘z sohasida katta iqtisodiy islohatlar o‘tkazdi. O‘tkazilgan tadbirlar natijasida 1995 yili 7,6 million tonna neft va gaz kondensati qazib olinib, mamlakatimiz amaliy ravishda neft mustaqilligiga erishdi.