1-Ma’ruza. Kirish. Ekologiya fani, uning maqsadi va vazifalari. Ekologik omillar va qonuniyatlar. Biosfera reja

1-Ma’ruza. Kirish. Ekologiya fani, uning maqsadi va vazifalari. Ekologik omillar va qonuniyatlar. Biosfera
R E J A :

1. 
   ekologiya fani haqida tushuncha, uning maqsadi.
   
2. 
   ekologiya fanining vazifalari, bo’limlari.
   
3. 
   ekologiyada foydalaniladigan uslublar.
   
4. 
   ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi
   
5. 
   O’zbеkiston olimlarining ekologiya fanining rivojlanishida qo’shgan xissalari
   

Tayanch so’zlar: tabiiy boylik, ekologik qonunlar, atrof-muhitni muhofaza qilish , organizmlar, muhit, tabiat, autoekologiya, sinekologiya, demekologiya.
Hozirgi zamon ekologiya shunday asov otki, uni jilovlash va o’rgatish juda mushkuldir. Shunga qaramasdan uni o’rganish va o’rgatish kerak. Buning uchun tabiiy voqyeliklarni tushunish, ularning kelib chiqish sabablarini aniqlab, salbiy holatlarni tuzatishga ijodiy yondoshishdan, tabiat qonunlarini inobatga olibgina qolmasdan, balki shular asosida o’z hayot-faoliyatini tuzadigan kishilargina ekologlar darajasiga kirishi mumkin.
Tabiatning ekologik holati buzilishi – tuproq, havo va suvning tiriklik uchun zararli moddalar bilan ifloslanishi, o’simlik va hayvonlarning foydali turlari kamayib ketishi, o’tloqzorlar, to’qayzorlar va tog’ yon-bag’irlaridagi buta hamda daraxtlarning kesilishi kabi holatlar natijasida tabiatni muhofaza qilish hozirgi kunning eng olamshumul vazifalaridan biri bo’lib qoladi.
Halq xo’jaligi turli tarmoqlarining rivojlanishi-tabiiy landshaftlarning tez o’zgarishi, yangi qishloq va shaharlarning paydo bo’lishi, aholi sonining ko’payishi, energiya, suv va oziq-ovqatga bo’lgan talabning oshishi natijasida rivojlanish markazlari tabiatning ichkarisiga, buzilmagan joylarga kirib bormoqda. Bu ijtimoiy industrial va qishloq xo’jalik muammolari insoniyatning yashash muhitining tubdan o’zgarishiga sabab bo’lmoqda. Tabiatning bir kichkina joyida ekologik holatining buzilishi, unga yondosh bo’lgan katta maydonlar tabiiy holatining buzilishiga sabab bo’lib, natijada turli regionlarning aholisi jabr ko’rmoqda. Shu sababli, atrof-muhitni muhofaza qilish, bu bir kichik regionning emas, balki bir qit’a undagi xalqlar, davlatlarning Xalqaro muammosiga aylanib qoldi. Masalan, Orol, Orol atrofidagi ekologik fojea butun O’rta Osiyo, Qozоg’istonga emas, balki Eron-Turon to’prog’ida joylashgan davlatlarning hamjihatligida hal bo’ladigan global muammodir.
Dunyoning turli joylarida yuzaga kelgan ekologik ofatlar –Chernobil AES ning portlashi, Orolning qurishi, Ufa shahridagi kimyoviy zavodlarning yonishi va neft mahsulotlarinining suvga tushishi, Nevada, Semiplastinskda, Linburgda o’tkazilgan yer usti va yer osti yadroviy portlatishlar ta’siri yil sayin havfli bo’lib bormoqda. Agar biz tabiat qo’ynida tinch va sog’ yashashni xohlasak tabiat qonunlarini o’rganishimiz, o’zlashtirishimiz va uning qonunlari asosida o’z hayot faoliyatimizdagi rejalarimizni tuzishimiz shart.
Tabiatning ekologik qonunlari organizmlarning bir-biri va ularning atrof-muhit bilan doimiy bo’lib turadigan munosabatlarini chuqur o’rganib yetgandan keyingina biz tabiatni muhofaza qilishga tayyor, bilimdon sarkor bo’la olamiz.
Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy boyliklar tejamkorlik bilan foydalanish shu kunning eng global ekologik muammosi hisoblanadi va bu muammo 7,2-7,3 mlrd. sayyora aholisi, ular yashayotgan davlatlar va mamlakatlar manfaatini o’z ichiga qamrab oladi. Bu muammo hayotning hamma muammolaridan ahamiyatliroq bo’lib, Yer yuzidagi tiriklikning, shu jumladan eng avvalo insonlar salomatligini saqlashni ko’zda tutadi. Bu xayrli niyatdan orqaga qaytish Yer yuzidagi hayot va jamiyat taqdirini havf ostida, tabiiy ofatlar yoqasiga keltirishi, kelajak avlodlarning dunyoga keladigan yo’lini oldindan berkitib qo’yishidan iboratdir.
Hozirgi kunning ekologik muammolari murakkab, ko’p qirrali va qarama-qarshi kuchlardan, yo’nalishlardan iborat bo’lib, umuminsoniy talabiga javob beradigan ekologik strategiya, ekAologik xulqiy va yangi ekologik ilmiy-tadqiqot natijalari asosidagina hal qilinadi. Shuning uchun maxsus va chuqur ekologik bilimlarga ega bo’lgan yuksak qobiliyatli mutaxassislar kerak.
Insoniyat taraqqiyotining XX-asri o’tib XXI-asr boshida turibmiz. O’tgan asrdan ma’lumki, har qanday buronlar, falokatlar, 2-marta jahon urushi, turli xil hududiy janjallar va boshqa inqiroziy voqealardan qat’iy nazar, birmuncha ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi.
Eng avvalo aytish mumkinki, O’zbekiston o’z mustaqilligini ta’minladi. Tarixdan ma’lumki hali dunyodagi mustaqillikka erishgan davlatlardan birortasi qurbonlarsiz va yo’qotishlarsiz erishgan emas. O’zbekiston mustaqilligi imkon qadar kam yo’qotishlar va qurbonlarsiz va vayronagarchiliklarsiz bo’ldi. O’tgan asrda yuz bergan yana bir ijobiy o’zgarish ilm-fan taraqqiyotining yuqori bosqichlarga kutarilganligi, yangi texnika va texnolgiyalarning paydo bo’lganligidir. Birinchi marta sanoat ekologiyasi tushunchasini Gekkel (1866 yili) kiritgan.
«Ekologiya» so’zi grekcha «oykos» - uy, vatan, yashash joyi ma’nosini berib tarix mavjudodlarining o’z uyidagi turmush tarzi to’g’risidagi fandir. Yoki boshqacha qilib aytganda, sanoat ekologiyasi bu tirik organizmlarning atrof-muhit bilan munosabatini tushuntiruvchi fandir.
Ma’lumki, tabiiy muhit-hayot va insoniyat makonidir. Tabiat nihoyatda mukammal bo’lib, uning bir ma’suli ikkinchisiga ozuqa hisoblanadi va ko’payishiga imkon beradi. Texnika taraqqiyoti tabiiy boyliklardan foydalanishni va tabiiy muhitni zaharlovchi moddalar bilan shikastlashni me’yoridan oshirib yubordi. Natijada tabiiy muvozanat buzildi. Havosi, suvi va tuprog’i o’zgargan, buzilgan hududlardagi o’rmonlar yo’qolib, ularning o’rnini cho’llar va sahrolar egallamoqda. Yovvoyi hayvonlar, baliqlar va qushlar qirilib bormoqda, insoniyat salomatligiga ziyon yetkazilmoqda. Shuning uchun ham tabiatni muhofaza qilish ishlari davrimizning siyosiy-iqtisodiy, texnik va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan muammolardan biriga aylanmoqda. Tabiat qonunlariga e’tiborsizlik oqibatida xalq xo’jaligiga ziyon keltirilmoqda. Yerning cho’kishi va surilishi sel kabi havfli hodisalar ko’paymoqda. Ichimlik suvlarining ifloslanishi esa suv tanqisligini yuzaga keltirmoqda. Keyingi yillarda respublikamizda tabiatni muhofaza qilishga e’tibor kuchaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «O’zbekiston XXI–asr busag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolati» asarida ham tabiatni muhofazalashga alohida e’tibor berilgan. Lekin buzilgan muhitni qayta tiklash, uni asrab qolish juda katta muammodir. Shuning uchun ham Orol dengizini dastlabki tabiiy holatini tiklash masalasi hozirgi 1992 yil 9-dekabrda tabiatni muhofaza qilish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonunini qabul qilishdi.