1 Маъруза Қишлоқ хўжаликда сувдан фойдаланиш фаннинг мақсади ва вазифалари

32-расм. Шўр ювиш жараёни

Гектарига 30 тонна ҳисобидан гўнг солиб, одатдагича ҳайдаб, чуқур юмшатилганидан кейин оралари яқин муваққат зовур шароитида ювиш яхши натижа беради. Ќуйида келтирилган Ўзбекистон Республикасининг шўрланган суѓориладиган ерларида шўр ювиш меъёрлари ва муддатлари ќийматларидан амалиётда фойдаланиш мумкин (18, 19-жадваллар).
18-жадвал
ўзбекистон Республикасиниг шўрланган суғориладиган ерларида
жорий шўр ювишнинг мақбул муддатлари ва меъёрлари

Тупроқ-нинг механик таркиби	Шўрла-ниш даражаси	Шўр ювиш муддатлари				Шўр ювиш меъёрлари (минг м^3/га)
		Мирза-чўлда	Фарғона, водийсида	Бухоро вилоятида
енгил	кучсиз	I-II	II-III	III	2,0-2,5
енгил	ўрта	I-II	II-III	III	2,5-4,0
енгил	кучли	I-II	II-III	III	4,0-5,0
ўрта	кучсиз	XI-I	I-II	I–II	3,0-3,5
ўрта	ўрта	XI-I	I-II	I–II	3,5-5,0
ўрта	кучли	XI-I	I-II	I–II	5,0-6,5
оғир	кучсиз	XI-XII	XII-I	XII–II	4,0-5,0
оғир	ўрта	XI-XII	XII-I	XII–II	5,0-6,5
оғир	кучли	XI-XII	XII-I	XII–II	6,5-8,0

19-жадвал
ўзбекистон Республикасиниг шўрланган суғориладиган ерларида
жорий шўр ювишнинг мақбул муддатлари ва меъёрлари

Тупроқ-нинг механик таркиби	Шўрла-ниш даражаси	Шўр ювиш муддатлари		Шўр ювиш меъёрлари (минг м^3/га)
		ҚҚР, Хоразм вилоятида	Қарши ва Шеробод чўлларида
енгил	кучсиз	III–IV	III	3,0-3,5
енгил	ўрта	III	II–III	3,5-5,0
енгил	кучли	III	II–III	5,0-6,5
ўрта	кучсиз	III	III	4,0-5,0
ўрта	ўрта	II–III	II–III	5,0-6,5
ўрта	кучли	II–III	II–III	6,5-8,0
оғир	кучсиз	XI–I меъёрнинг 2/3 қисми	XI–I меъёрнинг 2/3 қисми	5,0-6,0
оғир	ўрта			6,0-7,5
оғир	кучли	III меъёрнинг 1/3 қисми	III меъёрнинг 1/3 қисми	7,5-9,0

8 -- Маъруза
Мавзу: Ортиқча намланган минтақаларда зах қочириш асослари.
Режа:

1. 
   Зах қочириш асослари
   
2. 
   Зовур турлари
   
3. 
   “Қуритиш меъёри”
   

Таянч сўз ва иборалар: зах қочириш ,гидротехник мелиорация, бошқарувчи зовур, қуритиш меъёри, гидротехник зовурлар,
Гидротехник зовурлар – бу ортиқча намиққан майдондан зовур тармоқлари ёрдамида ортиқча сув ва тузни узоқлаштириб тупроқнинг фаол қатламини соғломлаштириш вазифасини бажаради.
Гидротехник зовурлар тизими бошқарувчи, йиғувчи, зах сув ўтказувчи (коллектор) ва сув қабул қилувчи қисмлардан иборат бўлади.
Бошқарувчи зовур тупроқ намини оқова ҳолатга айлантириб бериш, йиғувчи зовур ва коллекторлар зах сувларни, ўзларидаги сув сатҳига тўсиқ ҳосил қилмасдан, сув қабул қилгичга етказиб бериш вазифасини бажаради.
Гидротехник зовурлар ётиқ (очиқ (33-расм) ва ёпиқ), қурама ва тик (34-расм) зовурларга фарқланади.
«Қуритиш меъёри» қишлоқ хўжалик экинларининг нормал ривожланиши учун ўсимлик илдиз қатламида ҳаво алмашинувини таъминловчи ва мақбул намликни ҳосил қилувчи сизот сувларининг жойлашган чуқурлиги ёки захи қочириладиган майдонларда қишлоқ хўжалик ишларини олиб боришни таъминлайдиган сизот сувларининг жойлашган чуқурлиги. Қурғоқчил минтақанинг шўрланган ерларида бу қиймат 1,8–2,8 м бўлади. Агарда, зовур тозаланмаса (35-расм), ундаги сув сатҳи кўтарилади ва сизот сувларининг сатҳининг кўтарилишига ва тупроқнинг қайта шўрланишига сабаб бўлади.
Зах қочириш меъёри - шўр босган суғориладиган ерларда сизот сувлари сатҳини тупроқнинг юқори қатлами (актив қатлами) шўрланмайдиган ва ботқоқланмайдиган бўлишини таъминлайдиган энг паст жойлашиш чуқурлиги.
Зовур қувурларини ювиш машинаси - ДТ-75, тракторига ўрнатилган С-245 ёки 3МС-10х34-184 насос, шланглар ўраладиган барабанли тиркама аравача ва тиркама цистернадан ташкил топган машина. Тозалаш вақтида қувурлар сув билан ювилади ва айни вақтда ҳосил бўлган лойқа сув чиқариб ташланади.
Зовур модули, зах қочириш модули - захсизлантирилаётган 1 га майдондан шу ердаги зовурга оқиб келган (л/с ҳисобида) солиштирма сув оқими миқдори.


9 -- маъруза
Мавзу: Тупорқни чучуклаштириш мелиорацияси асослари
Режа:

1. 
   Ерларнинг шурланиш сабаблари
   
2. 
   Шурланиш даражаси
   
3. 
   Ерларни шурланишга карши мелиоратив тадбирлар
   

Таянч сўз ва иборалар: ерларни шурланиши, шурланиш даражаси, зах қочириш ,гидротехник мелиорация, бошқарувчи зовур, қуритиш меъёри, гидротехник зовурлар,
Тузларнинг ўсимликларга таъсири турлича. Бу таъсир ўсимликларнинг кўпгина биокимёвий ва физологик вазифаларини, уларнинг сув ва озуқаланиш режими ҳамда илдиз тармоғи ҳолатининг бузилишида намоён бўлади.
Тупроқнинг шўрланиш таъсири остида ўсимликларда фотосинтез ва нафас олиш интенсивлиги сезиларли даражада камаяди, модда алмашинуви сусаяди. Тупроқнинг шўрланиш даражаси ортиши билан қуруқ модда камроқ тўплана бошлайди.
Тупроқнинг шўрланиш даражаси ортиши билан ўсимликлар ўсиш давридаги умумий сув сарфи камая боради. Шу билан бирга майдон бирлигига тўғри келадиган ўсимлик сони ҳам камаяди.
Тузларнинг ўсимлик сув режимига зарарли таъсири уруғ униб чиққан пайтдан бошланади.
Тупроқ шўрланган бўлса, уруғларни нам тортиши жуда секинлашади. Уруғ намлиги яхши униб чиқиш учун зарур бўлган даражасига кўтарила олмайди. Шу сабабли уруғнинг униб чиқиши анча секинлашади ёки бутунлай униб чиқмайди (31-расм).
Тупроқнинг шўрланиш даражаси ортиши билан тупроқ эритмасининг осматик босими ўсимлик илдизининг сўриш кучидан ортиб кетади. Шу сабабли ўсимликларнинг сув ичиши қийинлашади, тупроқда физиологик қуруқлик деб аталадиган шароит вужудга келади. Бунда тупроқ нам бўлишига қарамасдан ўсимлик етарлича сув истеъмол қила олмайди. Натижада унинг ҳаёт фаолияти ёмонлашади, ривожланиши секинлашади.