1.Fanning rivojlanish tarixi
Elektr yuritma tarixi XIX asrning birinchi yarmidan boshlanadi. G.X. Ersted
(1777-1851) tomonidan tokli o‘tkazgich va magnit maydonini mexanik o‘zaro ta’siri
qonunini (1819 y), shuningdek M. Faradey tomonidan (1791-1867) elektromagnit
induksiya qonunini (1931 y) ochilishi amaliy elektrotexnikaning rivojlanishi uchun
juda kuchli turtki bo‘lib xizmat qildi. 1834 yildayoq, rus akademigi B.S. Yakobi
(1801-1874) akademik E.X. Lensning (1804-1865) bevosita ishtirokida ushbu
qonunlarga asoslangan aylanma harakat elektr dvigatelini loyixalashtirdi va 1838
yilda birinchi o‘zgarmas tok dvigatelini yaratdi.
M.O. Dolivo-Dobrovolpskiy (1862-1919) tomonidan o‘zgaruvchan tokning
uch fazali uzatish sistemasini, transformator va asinxron dvigatelni yaratilganligi
(1888-1889 yillar) elektr yuritmani butunlay keyingi rivojlanishi uchun buyuk
a’amiyatga ega bo‘ldi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida elektr yuritmalar sanoatga jadal joriy qilina
boshlandi. O‘sha davrda Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va Rossiyaning
elektrotexnik jurnallarida quyidagi masalalar keng yoritilgan: turli ko‘rinishdagi
ko‘taruvchi – transport mexanizmlar, prokat ishlab chiqarish, metall qirquvchi
dastgoxlarning elektr jixozlari, tekstil, sement, tegirmon va boshqa ko‘rinishdagi
ishlab chiqarishlarning elektr jixozlari va ularni elektrlashtirish.
Xuddi shu vaqtning o‘zida yangi amaliy fan - elektr yuritma nazariyasi
asoslari ham yaratila boshlandi. Elektr mashinalarning qizish nazariyasi ishlab
chiqildi. Ushbu nazariya dvigatel quvvatini tanlash usullarini yaratish uchun asos
bo‘ldi (1910-1920 yillar - X.Brotton, G.Foks, S. Pappe va boshqalar). Shu yillarda,
turli dvigatellarning tezligini parametrik rostlash va ishga tushirish uchun
rezistorlarni
hisoblash
bo‘yicha
ko‘plab
materiallar
yig‘ildi.
Mexanik
xarakteristikalarni hisoblash usullari va dvigatellarni tok va e.yu.k funksiyasida
avtomatik ishga tushirish prinsiplari ishlab chiqildi.
XX asrning qirqinchi yillarigacha elektr yuritmalarning statik va dinamik
xarakteristikalarini o‘rganish, ularni avtomatik boshqarish prinsiplarini yaratish,
shuningdek yuritmalarning energetik ko‘rsatkichlarini yaxshilash masalalarini xal
qilish amalga oshirildi.
40-50 yillardagi avtomatikaning elektr mashinali va elektr magnitli
sistemalarining juda tez rivojlanishi, nafaqat elektr yuritmalarning ishonchliligini
ortishi, balki ular harakatini boshqarishning yanada murakkabroq qonunlarini
shakllantirish imkonini ham yaratdi. Shuning uchun, bu yillarda elektr yuritma
nazariyasining muxim muammolari sifatida turli ko‘rinishdagi yopiq boshqarish
tizimlaridan foydalanish natijasida elektr yuritmalarning ratsional dinamik
rejimlarini o‘rganish va shakllantirish masalalari ko‘rib chiqildi. Elektr yuritmalarni
boshqarish elementlari, elektr mashinali va magnitli kuchaytirgichlarni turli
korreksiyalovchi qurilmalarni amalga oshirish usullarini, elektr yuritma tizimini
tadqiqot qilish va loyixalashtirishda avtomatik boshqarish nazariyasi usullaridan
foydalanishni o‘rganishga qiziqish ortdi.
60-70 yillarda, sanoat elektronikasi va kuchli tokli yarim o‘tkazgichlar
texnikasining taraqqiyoti sababli, elektr yuritmalarning texnikaviy bazasini tubdan
o‘zgartirishi boshlandi. Unda faqat elektromexanik energiya o‘zgartirgichi sifatida
elektr dvigatel saqlab qolindi. Yuritmaning kuchli tokli qismida turli statik
o‘zgartirgichlarni qo‘llash, elektromexanik tizimning tezkorligini keskin orttirdi.
Bunga elektron yarim o‘tkazgichli boshqaruv tizimlaridan foydalanish ham sabab
bo‘ldi. T.A. Glazenko - Leningradda, Yu.N. Konev, V.A.Labunsov va Yu.G.
Tolstov - Moskvada, G.V.Grabovetsskiy - Novosibirskda, O‘zbekistonda esa M.Z.
Xomudxonov tomonidan kuchli tokli o‘zgartkichlar texnikasining yetakchi ilmiy
maktablariga asos solindi.
Do'stlaringiz bilan baham: |