1. Ma’lumotlarni kodlashtirish. Sanoq sistemasi haqida tushuncha

kodlash
. 
 
 
 
 

---

Sanoq sistemasi haqida tushuncha. 
Sanoq sistemasi — bu, sonlarni belgilangan miqdoriy qiymatga еga bo’lgan 
belgilar asosida nomlash va tasvirlash usulidir. Sonlarni tasvirlash usuliga bog’liq 
ravishda sanoq sistema pozitsion va nopozitsion bo’ladi. 
Pozitsion sanoq sistemasida har bir raqamning miqdoriy qiymati uning 
sondagi joyiga (pozitsiyasiga) bog’liq bo’ladi. Quyidagi jadvalda pozitsion sanoq 
sistemaga misollar keltirilgan( 1-rasm): 
Asosi 
Sanoq sistemasi 
Foydalaniladigan belgilar 
2 
ikkili 
0,1 
3 
uchli 
0,1,2 
4 
To’rtli 
0,1,2,3 
5 
beshli 
0,1,2,3,4 
6 
oltili 
0,1,2,3,4,5 
8 
sakkizli 
0,1,2,3,4,5,6,7 
10 
To’qqizli 
0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 
12 
O’n ikkili 
0,1,2,3,4,5,б,7,8,9,А,В 
16 
O’n oltili 
0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F 
Sonning pozitsion sanoq sistemasida tasvirlash uchun ishlatiladigan turli 
raqamlar miqdori (N) sanoq sistemasini asosi deyiladi. Raqamlar qiymati 0 dan N-
1 gacha oraliqda yotadi.
indekslarning musbat qiymatlari — sonning butun qismi uchun; 
manfiy qiymatlar — kasr qism uchun; 
Misol: 23,4310=2*101+3*100+4*10-1+3*10-2 
Nopozitsion sanoq sistemasida raqamlar o’zining miqdoriy qiymatini, 
ularning sondagi joylashishi o’zgarganda, o’zgartirmaydi. Bu turda sanoq 
sistemasiga Rim raqamlarini misol qilish mumkin. Bu sanoq sistemasida 7 ta 
belgidan foydalaniladi: I, V, X, L, C, D, M. 
Ularni o’nli sanoq sistemasida mos keluvchi qiymatlari: 
I(1) V(5) X(10) L(50) С (100) D(500) M(1000) 
Misol: III – 3 LIX – 59 DLV – 555 
Rim raqamlarini ifodalash murakkabligi va ular ustida arifmetik amallarni 
bajarish qoidalari yo’qligi ularni kamchiligi hisoblanadi. Shuning uchun, undan 
ayrim joylarda foydalaniladi. Biz, asosan, pozitsion sanoq sistemasidagi sonlar 
ustida ish olib boramiz. 
Sonlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchi sanoq sistemasiga o’tkazish.
Biz o’rgangan o’nli sanoq sistemasidagi sonlarni boshqa sanoq sistemasidagi 
son ko’rinishiga o’tkazish uchun, uni butun va kasr qismilariga alohida usul 
qo’llaniladi. Sonni butun qismini boshqa sanoq sistemasi o’tkazish uchun, berilgan 
son, o’tkazilishi kerak bo’lgan sanoq sistemasi asosiga bo’linadi. Bo’linma 
qoldig’i belgilab qo’yiladi. Bo’linma yana sanoq sistemasi asosiga bo’linadi. Bu 
jarayon bo’linma sanoq sistemasi asosidan kichik bo’lguncha davom ettiriladi. 
Hosil bo’lgan qoldiqlar oxiridan boshlab navbati bilan yozib chiqiladi.