1. Ma’lumotlarni kodlashtirish. Sanoq sistemasi haqida tushuncha

---

1-Mavzu: Ma’lumotlarni kodlashtirish. Sanoq tizimlari bilan ishlash, 
zamonaviy va dasturiy vositalar bilan ishlash. 
Reja
1.
 
Ma’lumotlarni kodlashtirish. 
2.
 
Sanoq sistemasi haqida tushuncha. 
3.
 
Komyuterlarning zamonaviy vositalari. 
4.
 
Kompyuterlarning dasturiy vositalari. 
1.
 
Ma’lumotlarni kodlashtirish. 
Kod - bu oldindan belgilangan ba'zi tushunchalarni yozib olish (yoki uzatish) 
uchun konventsiyalar (yoki signallar) to'plamidir. 
Axborotni kodlash - bu ma'lum bir ma'lumotni shakllantirish jarayonidir. Tor 
ma'noda "kodlash" atamasi ko'pincha ma'lumotni taqdim etishning bir shaklidan 
boshqasiga o'tish, saqlash, uzatish yoki qayta ishlash uchun qulayroq tushuniladi. 
Odatda kodlangan har bir rasm (ba'zida ular shifrlangan deb aytishadi) alohida 
belgi bilan ifodalanadi. 
Belgi - bu bir-biridan ajralib turadigan cheklangan elementlar to'plamining 
elementi. 
Tor ma'noda "kodlash" atamasi ko'pincha ma'lumotni taqdim etishning bir 
shaklidan boshqasiga o'tish, saqlash, uzatish yoki qayta ishlash uchun qulayroq 
tushuniladi. 
Kompyuter faqat raqamli shaklda taqdim etilgan ma'lumotlarni qayta 
ishlashi mumkin. Kompyuterda ishlov berish uchun barcha boshqa ma'lumotlar 
(masalan, tovushlar, tasvirlar, asboblar o'qishlari va boshqalar) raqamli shaklga 
o'tkazilishi kerak. Masalan, musiqiy tovushni raqamlashtirish uchun har bir o'lchov 
natijalarini raqamli shaklda taqdim etib, qisqa vaqt oralig'ida ma'lum chastotalarda 
tovush intensivligini o'lchashingiz mumkin. Kompyuter dasturlari yordamida siz 
olingan ma'lumotlarni o'zgartirishingiz mumkin, masalan, turli xil manbalardan 
"ustma-ust" tovushlarni bir-birining ustiga qo'yishingiz mumkin. 
Xuddi shunday, matnli ma'lumotni kompyuterda qayta ishlash mumkin. 
Kompyuterga kiritilganda har bir harf ma'lum bir raqam bilan kodlanadi va tashqi 
qurilmalarga chiqarilganda (ekran yoki bosma) harflarning tasvirlari ushbu 
raqamlar yordamida inson idroki uchun quriladi. Harflar va raqamlar to'plami 
o'rtasidagi yozishmalar belgilar kodlash deb ataladi. 
Odatda, kompyuterdagi barcha raqamlar nol va bitta yordamida ifodalanadi 
(va odamlar uchun odatdagidek o'nta raqam emas). Boshqacha qilib aytganda, 
kompyuterlar odatda ikkilik sanoq tizimida ishlaydi, chunki ularni qayta ishlash 
moslamalari ancha sodda. Raqamlarni kompyuterga kiritish va ularni odam o'qishi 
uchun ko'rsatish odatdagi o'nlik shaklida amalga oshirilishi mumkin va barcha 
kerakli transformatsiyalar kompyuterda ishlaydigan dasturlar orqali amalga 
oshiriladi. 
Xuddi shu ma'lumot bir nechta shakllarda taqdim etilishi (kodlanishi) 
mumkin. Kompyuterlarning paydo bo'lishi bilan ham shaxsiy, ham butun insoniyat 

---

muomala qiladigan barcha turdagi ma'lumotlarni kodlash zarur bo'ldi. Ammo 
insoniyat kompyuterlarni paydo bo'lishidan ancha oldin ma'lumotlarni kodlash 
muammosini hal qila boshladi. Insoniyatning ulkan yutuqlari - yozuv va arifmetik - 
bu so'zlashuv va raqamli ma'lumotlarni kodlash tizimidan boshqa narsa emas. 
Axborot hech qachon sof ko'rinishda ko'rinmaydi, u har doim qandaydir tarzda 
taqdim etiladi, qandaydir tarzda kodlanadi. 
Ikkilik kodlash - bu ma'lumotni namoyish qilishning keng tarqalgan 
usullaridan biridir. Kompyuterlarda, robotlarda va raqamli boshqariladigan 
dastgohlarda, qoida tariqasida, quriBelgilar (matn) ma'lumotlarini kodlash. 
Matnlarni kodlash uchun turli xil qidiruv jadvallaridan foydalaniladi. Xuddi 
shu matnni kodlash va dekodlashda bir xil jadvaldan foydalanish muhimdir. 
Konversiya jadvali - kodlangan belgilar ro'yxatini o'z ichiga olgan, 
qandaydir tartibda buyurtma qilingan jadval, unga ko'ra belgi uning ikkilik kodiga 
aylantiriladi va aksincha. 
Eng mashhur qidiruv jadvallari: DKOI-8, ASCII, CP1251, Unicode. 
Tarixiy jihatdan 8 bit yoki 1 bayt belgilarni kodlash uchun kod uzunligi sifatida 
tanlangan. Shuning uchun, ko'pincha kompyuterda saqlanadigan bitta belgi bitta 
bayt xotiraga to'g'ri keladi. 
Kod uzunligi 8 bit bo'lgan 28 \u003d 256 xil kombinatsiyalar bo'lishi 
mumkin, shuning uchun bitta qidiruv jadvali yordamida 256 belgidan ko'p 
bo'lmagan kodlash mumkin. Kodning uzunligi 2 bayt (16 bit) bo'lsa, 65536 ta 
belgini kodlash mumkin. 
Raqamli ma'lumotni kodlash. 
Raqamli va matnli ma'lumotlarni kodlashda o'xshashlik quyidagicha: ushbu 
turdagi ma'lumotlarni taqqoslash uchun har xil raqamlar (turli xil belgilar kabi) 
boshqa kodga ega bo'lishi kerak. Raqamli ma'lumotlar va ramziy ma'lumotlarning 
asosiy farqi shundaki, taqqoslash operatsiyasidan tashqari, sonlar bo'yicha turli xil 
matematik operatsiyalar bajariladi: qo'shish, ko'paytirish, ildiz chiqarib olish, 
logaritmni hisoblash va hk. Matematikada ushbu amallarni bajarish qoidalari 
pozitsion sanoq tizimida keltirilgan raqamlar uchun batafsil ishlab chiqilgan. 
Kompyuterda raqamlarni aks ettirishning asosiy sanoq tizimi bu ikkilik pozitsion 
sanoq tizimi. 
Matnli ma'lumotni kodlash 
Hozirgi vaqtda foydalanuvchilarning aksariyati kompyuterdan foydalanib, 
belgilar, harflar, raqamlar, tinish belgilaridan va boshqalardan iborat bo'lgan matnli 
ma'lumotlarni qayta ishlaydi. Keling, nechta belgi borligini va qancha bit 
kerakligini hisoblaymiz. 
10 ta raqam, 12 ta tinish belgisi, 15 ta arifmetik belgi, rus va lotin 
alifbosidagi harflar, JAMI: 155 ta belgi, bu 8 bit ma'lumotga to'g'ri keladi. 
Kodlashning mohiyati shundan iboratki, har bir belgiga 00000000 dan 
11111111 gacha bo'lgan ikkilik kod yoki 0 dan 255 gacha mos keladigan o'nlik 
kod beriladi. 

---

Shuni esda tutish kerakki, hozirda ruscha harflarni kodlash uchun besh xil 
kod jadvallari (KOI - 8, CP1251, CP866, Mac, ISO) ishlatiladi va bitta jadval 
yordamida kodlangan matnlar boshqasida to'g'ri ko'rsatilmaydi. 
Belgilarni kodlashning asosiy ekrani ASCII kodi - Axborot almashish uchun 
Amerika standart kodi - ma'lumotlarning almashinuvi uchun Amerika standart kodi 
bo'lib, u 16 dan 16 gacha jadval bo'lib, belgilar o'n oltinchi belgida kodlangan. 
Grafik tasvirni kodlashning muhim bosqichi bu uning diskret elementlarga 
bo'linishi (diskretizatsiya). 
Saqlash va kompyuter yordamida ishlov berish uchun grafikani aks 
ettirishning asosiy usullari bu rastrli va vektorli tasvirlar 
Vektorli tasvir - bu elementar geometrik shakllardan (ko'pincha chiziqlar va 
yoylardan) iborat grafik ob'ekt. Ushbu elementar segmentlarning pozitsiyasi 
nuqtalarning koordinatalari va radiusning qiymati bilan belgilanadi. Har bir satr 
uchun chiziq turining ikkilik kodlari (qattiq, nuqta, nuqta-nuqta), qalinligi va rangi 
ko'rsatilgan. 
Rastrli rasm - bu matritsa printsipiga muvofiq tasvirni tanlab olish natijasida 
olingan nuqta (piksel) to'plamidir. 
Rasm sifati qanchalik yuqori bo'lsa, piksellar "zichroq" bo'ladi, ya'ni 
qurilmaning o'lchamlari qanchalik baland bo'lsa va ularning har birining rangi 
aniqroq kodlangan bo'lsa. 
Oq va qora tasvir uchun har bir piksel rang kodi bit bilan belgilanadi. 
Agar rasm rangli bo'lsa, unda har bir nuqta uchun uning rangining ikkilik 
kodi o'rnatiladi. 
Ranglar ikkilik kodda ham kodlanganligi sababli, masalan, 16 rangli 
rasmdan foydalanmoqchi bo'lsangiz, har bir pikselni kodlash uchun 4 bit (16 
\u003d 24), agar rangni kodlash uchun 16 bit (2 bayt) foydalanish mumkin bo'lsa 
bitta piksel, keyin siz 216 \u003d 65536 turli xil ranglarni o'tkazishingiz mumkin. 
Bitta nuqta rangini kodlash uchun uchta baytdan (24 bit) foydalanish 16 777 216 
(yoki 17 millionga yaqin) rangning turli xil ranglarini aks ettirishga imkon beradi - 
Haqiqiy rang. E'tibor bering, ular hozirda qo'llanilmoqda, ammo zamonaviy 
kompyuterlarning cheklangan imkoniyatlaridan uzoq. 
Ovozni kodlash. 
Siz fizika kursidan tovush havoning tebranishi ekanligini bilasiz. Ovoz 
tabiatiga ko'ra uzluksiz signaldir. Agar biz tovushni elektr signaliga aylantirsak 
(masalan, mikrofon yordamida), vaqt o'tishi bilan voltajning silliq o'zgarib 
borayotganini ko'ramiz. 
Kod
ma'lumotni namoyish qilish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan belgilar 
guruhi. 
Xabarni kodga muvofiq belgilar kombinatsiyasiga aylantirish jarayoni 
deyiladi