zarur mashina va asbob-uskunalar bilan ta’minlovchi (yoki ularni sotuvchi).
Lizing beruvchi
ishlab chikarish korxonalaridan (yoki sotuvchidan) kerakli mashina va uskunalarni sotib oluvchi xamda ularni uz mijozlariga yetkazib beruvchi.
Ijarachi (lizing oluvchi)
ishlab chikarish vositalarini shartnoma asosida ijaraga oluvchi.
Rivojlangan mamlakatlarda lizing muomalalarini maxsus moliya jamiyatlari, jumladan lizing kompaniyalari, firmalar va yirik banklar amalga oshiradilar.
Lizing muomalalarining xilma-xil turlari mavjud bulib, amalda esa ularning kuyidagi ikki turi nisbatan kuprok kullaniladi:
Operativ lizing. Lizingning bu turida ijaraga berilayotgan texnika uskunalarining ijara muddati ularning xizmat kilish muddatiga karaganda kiska buladi. Mulk egasi tomonidan (lizing beruvchi) ijaraga berish maksadida sotib olingan zarur asbob-uskunalar xamda ularga ketgan sarf-xarajatlar fakat kisman koplanadi.
Moliyaviy lizing. Bu lizing asosida uzaro tomonlar imzolangan shartnomaga binoan, shartnoma muddati tugagandan sung ijarachi lizingga olingan uskunalarni koldik kiymati buyicha sotib olishi mumkin. Bu xolda lizingga berilgan mashina va uskunalarga egalik kilish xukuki bevosita ijarachiga utadi.
Operativ lizing kuyidagi xususiyatlarni uz ichiga oladi:
Ø texnik uskunalar va jixozlarni ijaraga beruvchi lizing kompaniyasi xech maxal «barcha sarf-xarajatlarimni yakka-yu yagona mijozim evaziga koplayman» kabilida xisob-kitoblarga tayanmaslik;
Ø ijaraga berilgan texnika, asbob-uskunalarning nosoz xolga kelishi yoki yukolishi, shuningdek tabiiy ofatlar - zilzila, yongin va sel ketish okibatida kuriladigan moddiy zararlar, asosan lizing beruvchi kompaniya xisobiga koplanishini nazarda tutish;
ijara muddati mavjud asbob-uskuna va jixozlarning jismonan butunlay ishdan chikish muddatini koplamasligi darajasida belgilamaslik;
Ø kelishilgan muddat tugagandan sung, ijaraga olingan barcha uskunalar egasiga, ya’ni lizing beruvchiga kaytarib beriladi.
Operativ lizing kuyidagilarni uz ichiga oladi:
Ø Renting. Mulkni bir kundan to bir yilgacha bulgan kiska muddatga ijaraga berishni nazarda tutadi.
Ø Xayring. Bunda mulk 1 yildan 3 yilgacha muddatga ijaraga beriladi.
Odatda, bu muddat urta muddat xisoblanadi.
Yukoridagi muomalalar bir turdagi (turdosh) uskunalarni bir ijarachi tasarrufidan boshka biriga tez-tez utib turishini takozo etadi.
Moliyaviy lizing buyicha kelishilgan muddat tugagandan sung ijarachi tomonidan ijaraga olingan uskunalar kiymatini tulashi muxim axamiyat kasb etadi. Ijaraga berilgan mashina va uskunalar, ularni ishlab chikargan korxona tomonidan belgilangan iktisodiy foydalanish muddati (amortizatsiya davri)ni utashi, shubxasiz, lizing kompaniyalari kutgan va oldindan belgilagan foydani keltiradi.
Moliyaviy lizing xam uz navbatida kuyidagi turlarga bulinadi:
Ø ba’zi xizmat turlarini kamrab oluvchi lizing;
Ø levedj-lizing;
Ø "paketdagi" lizing.
Ba’zi xizmat turlarini kamrab oluvchi lizing. Bunda lizing kompaniyasi ijaraga berilgan uskunalarni urnatish, sozlash, mutaxassislar tayyorlash kabi bir kator majburiyatlarni uz zimmasiga oladi.
Levedj-lizing. Bunda ijaraga berilayotgan uskuna va jixozlar narxining katta mikdori uchinchi tomondan, ya’ni investordan karzga olinadi.
"Paketdagi" lizing. Mavjud ishlab chikarish inshoatlari va binolar kreditga berilib, zarur bulgan mashina va uskunalar esa ijarachiga ijara shartnomasi asosida beriladi.
Lizing muomalalari ularni keltirib chikaruvchi ob’ektiv shartsharoitlarga karab, anikrogi, ob’ektga egalik kilish manbalari nuktai nazaridan ikkiga: bevosita va yana uziga kaytuvchi lizing turlariga bulinadi.
Bevosita lizing. Bunda lizing kompaniyasi mijoz uchun uning buyurtmasi asosida mashina va uskunalarni ularni ishlab chikarayotgan korxonalardan sotib oladi.
Yana uziga kaytuvchi lizing. Moliyaviy lizingning nisbatan kam uchraydigan bu turi «liz-bek» deb xam ataladi. Bunda ishlab chikaruvchi korxona uz tasarrufidagi xususiy mulkning bir kismini lizing kompaniyasiga nakd pulga sotadi. Ayni chogda lizing kompaniyasi bilan korxona urtasida sotilagan mulk xususida shartnoma tuziladi. Shartnomaga binoan lizing kompaniyasi esa muayyan muddat ichida ijara xakini olaveradi. Bu sharoitda korxona sotilgan mulk uchun olgan mablaglarni ishlab chikarishni kengaytirish va rivojlantirish maksadlariga sarflash imkoniyatlariga ega buladi.
Ijaraga berilayotgan mulkka nisbatan lizing kuyidagi turlarga bulinadi:
Sof lizing. Bunda ijaraga berilayotgan mulk va ularni ishlatishga sarflanadigan barcha kushimcha xarajatlar ijarachi zimmasiga yuklatiladi.
Tulik lizing. Bu lizing turiga binoan ijaraga berilayotgan mashina va uskunalarga texnik xizmat kursatish bilan boglik barcha sarf-xarajatlar lizing kompaniyasi zimmasiga tushadi.
Agar lizing beruvchi sub’ekt sifatida lizing kompaniyasi faoliyat kursatsa, bunday xollarda lizing buyicha operatsiyalar kuyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Ø Shartnoma imzolangunga kadar lizing oluvchi sub’ektning talab va extiyojlari bayon etilgan buyurtmasi kurib chikiladi. Kompaniya raxbariyati uz navbatida, yukoridagi buyurtma bilan murojaat kilgan tashkilotning sunggi yillardagi moliyaviy axvoli bilan tanishib chikadi. Agar tekshiruv natijasi konikarli deb topilsa, kompaniya mazkur tashkilot bilan lizing shartnomasini imzolaydi.
Ø Shartnoma ikki tomon urtasida lizing kompaniyasi (ijaraga beruvchi) va lizing oluvchi (ijarachi) yoki bulmasa uch tomonlama imzolanishi mumkin. Bunda, shartnomada uchinchi tomon sifatida zarur mashina va uskunalarni ishlab chikaruvchi korxona ishtirok etadi.
Lizing shartnomasi ikki tomonlama imzolangan takdirda lizing kompaniyasi ikkinchi tomon bilan shartnoma shartlarini kelishib olgandan sung, uning buyurtmasiga muvofik, suralayotgan texnika va texnologiyalarni, mashina va asbob-uskunalarni ishlab chikaruvchi korxonaga ma’lumotnoma yuboradi xamda ijaraga olinayotgan uskunalarning narxlari ijara shartlari va xokozolarni kelishib oladi. Lizing oluvchi sub’ekt esa, uz navbatida, kompaniyaga, uziga kerakli uskunalarni ijaraga olishini tasdiklovchi majburiyat xati yuboradi. Odatda, bu xatga kerakli uskunalarni olish xakidagi buyurtma blankasi ilova kilinadi.
