1 Laboratoriya ishi Transport vositalarining atrof muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatishini o‘lchashning usullari va vositalari Ishdan maqsad

Dvigatel gazlari tarkibini o‘lchagichlarining optik va filtr orqali o‘tkazish usullari bor.

Optik usulda tutun o‘lchanganda, nasos namuna olish zondidan kelayotgan ishlatilgan gazlarni bir qismini kamera orqali tortib chiqaradi. Bu ishlatilgan gazlar bosimi tebranishini sinov natijalariga ta’sirini kamaytirish uchun zarur. Sinov kamerasida bo‘lgan ishlatilgan gazlar orqali yorug‘lik nuri o‘tkaziladi. Fotoelementlar kameradan o‘tib bo‘lgan yorug‘likning jadalligi pasayishini qayd etadi, bu pasayish tiniq emaslik T (% da) yoki adsorbsiya koeffitsienti k ga mos keladi. To‘liq va aniq natijalar olish uchun sinov kamerasi ma’lum uzunlikka ega bo‘lishi kerak. YUklanish ostidagi sinovlar vaqtida tutunlilikni o‘lchashning uzluksiz jarayoni olinayotgan ma’lumotlarni raqamlash bilan ta’minlanadi. Tutun o‘lchagich avtomatik tarzda maksimal qiymatni aniqlaydi va gaz uzatishning bir necha davrlari uchun o‘rtacha qiymatni hisoblaydi.

Filtr orqali o‘tkazish usulida qurilma ma’lum miqdordagi ishlatilgan gazlarni qog‘oz filtrlovchi element orqali o‘tishini ta’minlaydi. Sinovning har bir bosqichida tahlil etilayotgan gaz hajmlarini qayd etish amalga oshiriladi, bu to‘liq va o‘zaro taqqoslanadigan natijalar olishga imkon beradi.

Tizim shuningdek boshqa omillarning (bosim, harorat va boshqalar) ta’sirini nazorat qilish va o‘rnini qoplashga yo‘l qo‘yadi. Filtrlovchi qog‘ozning qorayishini optik-elektron baholash uchun yorug‘lik qaytaruvchi fotometr ishlatiladi. Natijalar Bosh qorakuya miqdori ko‘rsatkichi yoki qorakuyaning gazdagi massa konsentratsiyasi (mg/m³) ko‘rinishida taqdim etiladi.

Uglerod oksidi CO (adabiyotlarda is gazi yoki ko‘mir oksidi deb ham ataladi) miqdorini aniqlashning asosiy usuli NDIR (nodispers infraqizil nurlar bilan tahlil) hisoblanadi. SHu maqsadda FNDIR (fluoresent nodispers infraqizil nurlar bilan tahlil), UVE (ultrabinafsha o‘lchash bilan tahlil) va R-FID (tiklanadigan vodorod alangasini ionlashishi) usullari ham qo‘llanilishi mumkin. NDIR usulini chiqindi gazlar uchun barcha standartlarda qo‘llasa bo‘ladi. Masalan, AQSHda va Evropa (BMT YIK 15 qoidasi) standartlarida tavsiya etilgan o‘lchov asboblarida undan foydalanilmoqda. NDIR va R-FID sezgirligi va tanlanuvchanligi bo‘yicha FIDdan afzal. Boshqa usullar soddalashtirilgan hisoblanadi.
Uglevodorodlarni aniqlashning hammasidan aniq (1,8...2,5 marta aniqroq) usuli – FID. 1972 yildan boshlab bu usuldan AQSH da ishlatilgan gazdagi uglevodorodlar miqdorini me’yorlash uchun foydalana boshladilar. Uglevodorodlarni tahlil qilish uchun gazoanalizatorlarning quyidagi modellardagi ishlab chiqilgan: NDIR usuli bo‘yicha - «Bekman 15/V», «Horiba (LL) A1A-2», FID usuli bo‘yicha - «Bekman 109», «Horiba F1A».
Ishlatilgan gazlar tarkibidagi azot oksidlari miqdorini aniqlash uchun gazoanalizatorlarni quyidagi firmalar: YAponiyada «Horiba» (Meksa-77, Meksa-2000, SLA-11 modellari), «Yanako», «Riken» (RC-325 modeli), «Stek» (SGSM-18), «Yanagimoto» (EIEC-88), shuningdek AQSHda «Bekman», «Skott» (125 modeli) ishlab chiqaradi.
Benz(a)piren ishlatilgan chiqindi gazlarning eng havfli tashkil etuvchisi hisoblangani va kelajakda uning konsentratsiyasini me’yorlash amalga oshirilishi kerakligini nazarda tutilgan. Avtozavodlarda mahsulot sifatini nazorat qilish bosqichida qo‘llanishga mo‘ljallangan benz(a)pirenni aniqlash uslubi ishlab chiqilmoqda. Namuna olish usulining qiyinchiligi shundaki, benz(a)piren chiqindi gazlarning gaz fazasida ham, qattiq qorakuyalarda ham bo‘ladi, buning ustiga uning konsentratsiyasi, gazlar oqimidagiga nisbatan qattiq dispers zarrachalarda 3...4 marta ko‘p.