1 lаbоrаtоriya ishi suyuqliklarning harakat rеjimlariini аniqlаsh (osborn- reynolds tajribasini o’rganish) Ishdаn mаqsаd

NAZORAT SAVOLLARI 
1.
Issiqlik miqdori deb nimaga aytiladi? 
2.
Ishni bajarishda olingan xulosalaringiz 
3.
Issiqlik sig’imi deb numaga aytiladi? 
4.
Issiqlik sig’imi nimaga bog’liq? 
5.
Solishtirma issiqlik sigimi deb nimaga aytiladi? 
 
7 – laboratoriya ishi 
MUZLATGICH TERMOSTATINING ISHLASHI MISOLIDA
SUYUQLIKNING ISSIQLIKDAN KENGAYISHINI O’RGANISH 
 
ISHNING MAQSADI: 
1.
Suyuqlikning issiqlikdan kengayishini o’rganish; 

---

2.
Muzlatkichdagi haroratni boshqaruvchi suyuqlik relesining ishlash prinsipini 
o’rganish; 
3.
Suyuqlikning issiqlikdan kengayish koeffitsientini aniqlash. 
 
KERAKLI ASBOB – USKUNALAR: 
1.
Gazli termometr
2.
Issiqlikni himoyalovchi materiallar
3.
V shaklsimon shtativ asosi.
4.
Shtativ ustuni, 47 sm 
5.
"Timsoh" tipli qistirgich
6.
Qizdiruvchi elektr plitka 
 
NAZARIY MA’LUMOTLAR 
Kundalik kuzatuvlarimizdan bilamizki, jism harorati oshganda uning hajmi kengayadi, 
harorat pasayganda esa qisqaradi. Quyidagi rasmdagi dumaloq shar va aylana bir hil 
materialdan tayorlangan. Hona haroratida aylananing diametri sharnikiga nisbatan biroz 
katta. Shuning uchun shar undan bemalol o’tadi. Keyin shar qizdiriladi, bunda uning 
o’lchamlari biroz kattalashadi. Endi u aylanadan o’tmaydi. Agar aylana va sharni bir hil 
haroratgacha qizdirsak, u yana aylanadan o’tadi.
Rasm 7. Metal o’lchamining issiqlikdan o’zgarishi. 
Jismning harorati oshishi bilan uni tashkil qiluvchi zarralarning harakati ham tezlashadi. 
Shunda ularning orasidagi masofa ham cho’ziladi. Bu hajmning ortishiga olib keladi.
Ko’pincha biz o’zgarish deganda faqat uzayishni nazarda tutamiza. Misol uchun metall 
sterjenning yoki temiryo’l relsining uzayishi. Bunday holatlarda chiziqli kengayish 
deyiladi.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, ko’pchilik qattiq jismlar uzunligining o’zgarishi ΔL uning 
boshlang’ich uzunligi L
0
va haroratning o’zgarishiga ΔT proporsionaldir. 
Δ L = α L
0
Δ T 
Proporsionallik koeffitsienti α deb chiziqli kengayish koeffitsientiga aytiladi. Quyida bazi 
metallarning chiziqli kengayish koeffitsienti berilgan, 10
-6
grad
-1

---

Alyuminiy 
24 
Kumush 
19 
Latun 
19 
1 
12 
Suyuqliklarda esa quyidagi formuladan foydalaniladi: 
Δ V = β V
0
ΔT 
bu yerda ΔT — haroratning o’zgarishi, V
0
— boshlang’ich hajm, ΔV –qizitilganda jism 
hajmining o’zgarishi, β – hajmiy kengayish koeffitsienti. 
Suyuqliklarda molekulalar orasidagi bog’liqlik qattiq jismlarga nisbatan bo’shroq 
bo’lgani uchun ular qizdirilganda nisbatan ko’proq kengayadi. 
Ba’zi suyuqliklarning hajmiy kengayish koeffitsienti berilgan, 10
-4
grad
-1
Suv 
0.18 
Skipidar 
0.67 
Glitserin 
0.50 
Benzin 
1.00 
Suyuqliklar qizdirilganda hajmining o’zgarishidan turli uskuna va qurilmalarni 
yaratishda foydalaniladi (masalan, shishali termometr va suyuqlik relesi).
Ushbu virtual laboratoriyadagi termostatning sezgir elementi kapsula va muzlash harorati 
past bo’lgan suyuqlik bilan to’ldirilgan uzun ingichka kapillyar naychadir. Kapsula va 
naycha bug’latgichning paneliga qotiriladi (rasm 1). Bug’latgich odatda muzlatgichning 
orqa qismiga mahkamlangan bo’ladi va issiqlikni yaxshi o’tkazuvchi dekorativ qoplama 
bilan qoplanadi. 
Kapillyar nay kapsuladan chiqadi, uning ikkinchi uchiga suyuqlikning hajmi o’zgarishida 
releni tokka ulash-uzish vazifasini bajaradigan shtift qotiriladi. Muzlatgichning haroratini 
belgilovchi muruvvati shtift va kontakt tutashuvining oralig’ini o’zgartiradi. 
Muzlatgichdagi harorat belgilangandan oshib ketsa, kapsuladagi suyuqlik va kapillyar 
nay kengayadi, shunda shtift ko’tarilib releni tokka ulaydi. Bunda kompressor ishga 
tushadi va bug’latgich soviy boshlaydi. Termostatdagi suyuqlik harorati pasayadi. 
Suyuqlik siqilib (qisqarib), o’zi bilan shtiftni pastga tortadi va rele tokdan uziladi. 
Muzlatgichni sovutish vaqtincha to’xtaydi. 

---

Rasm 8. Muzlatgich termostati.