1-курс талабаси Қўлдошев М.Ғ

3.2. Кўллар сув сатҳи режимининг зоналлиги
Сув мувозанати элементлари - кўлга дарёлар келтириб қуядиган сув (У_к), кўл юзасига тушадиган ёғин (Х), кўл юзасидан бўладиган буғланиш (Z) географик зоналликка бўйсунади. Шу туфайли кўлларнинг сув сатҳи режимида ҳам географик зоналлик кузатилади.
Маълумки, намлик ортиқча ва етарли бўлган зоналарда қор сувлари кўлларнинг сув мувозанатида асосий ўрин тутади. Шу туфайли уларда сув сатҳининг кўтарилиш даври қор қопламининг жадал эриш даврига мос келади. Натижада ушбу ҳудудлардаги кўлларда энг катта (максимал) сув сатҳлари баҳорнинг охири, ёзнинг боши ёки ўрталарида кузатилади. Энг кичик (минимал) сув сатҳлари эса қишда, баъзан кузда кузатилади. Масалан, Ладога, Онега, Таймир кўлларида шу ҳолатнинг гувоҳи бўламиз.
Қурғоқчил зоналарда кўлларнинг сув мувозанатида буғланиш асосий ўрин тутади, чунки ушбу ҳудудлардаги кўлларнинг кўпчилиги берк кўллардир. Уларда баҳорда сув сатҳи кескин кўтарилиб, кейин пасая бошлайди. Кам сувли йилларда эса баъзан умуман қуриб қолади, чўл ва даштлардаги кўлларда шу ҳолат кузатилади.
Тоғ кўлларида сув сатҳи кўпроқ ёзда кўтарила бошлайди, чунки улар қор қоплами ва музликларнинг эриши ҳисобига ҳосил бўлган сувлардан тўйинади.
Турли зоналарда сув сатҳининг йил ичида тебраниш амплитудаси кўл юзаси билан унинг сув йиғилиш майдони орасидаги муносабатга боғлиқ. Жумладан, кўл сув тўплайдиган ҳавза майдонининг кўлнинг сув юзаси майдонига нисбати қанча катта бўлса, сув сатҳининг йил ичида тебраниш амплитудаси ҳам шунча катта бўлади.
Кўлнинг сув сатҳи режими турли йилларда (шу йилнинг об-ҳаво ва гидрометеорологик шароитига боғлиқ ҳолда) турлича бўлади. Айрим кўлларда бу ҳолатнинг циклли характерда бўлиши дастлаб И.В.Молчанов, кейинги йилларда эса А.В.Шнитниковлар томонидан қайд этилган.
Хулоса
Юқорида баён қилинганлардан шу нарса аниқ бўлдики, ўлкамиз кўлларининг катта қисми тоғли ҳудудларда жой­лашган. Уларнинг аксарияти дарёлар ва сойлар ўзанининг тўсилиб қолиши натижасида вужудга келган кичик кўллар­дир. Бу кўлларнинг суви ниҳоятда тиниқ, тоза, минерал­лашув даражаси жуда кичик (Иссиқкўлдан ташқари) ва сувининг ҳарорати нисбатан паст бўлади. Тоғ кўллари ат­рофларида, айниқса ёз ойларида ажойиб микроиқлим ву­жудга келиб, жуда гўзал табиий­географик манзара ҳосил бўлади.
Маълумки, 20­асрнинг 2­ярмида ўлкадаги сув заҳира­ларини ҳудудлар бўйича қайта тақсимлаш, янги ерларни ўз­лаштириш, тоғ­кон саноати ва бошқа қатор омиллар таъсири натижасида кўплаб сунъий­антропоген кўллар ҳосил бўла бошлади. Кўллар генезисини ҳозирги кун нуқтаи­назаридан ёритишда бу ҳолатни эътиборга олиш муҳимдир. Муал­лифлар томонидан таклиф этилаётган таснифнинг юқори­дагилардан фарқи ҳам шундадир, аниқроғи ушбу тасниф бўйича Ўрта Осиё кўллари дастлаб икки катта гуруҳга­ табиий ва антропоген кўлларга бўлинади .
Табиий кўллар косаларининг келиб чиқиши бўйича ер­нинг ички (эндоген) ва ташқи (экзоген) кучлари билан боғ­лиқ бўлса, антропоген кўлларнинг ҳосил бўлиши инсоннинг хўжалик фаолияти таъсири натижасидир.
Антропоген кўлларнинг ҳосил бўлиши инсоннинг хў­жалик фаолияти билан боғлиқдир. Ирригация, гидроэнер­гетика, балиқчиликни ривожлантириш мақсадаларида қу­рилган сув омборлари, экин майдонларини суғоришда ор­тиқча сувларнинг ер сиртидаги табиий ҳамда очиқ карьерлар ва шахталар ўрнидаги ботиқларда тўпланиши натижасида ҳосил бўлган кўллар шу гуруҳга мансубдир.