1. Kuch sifatlarini rivojlantirish uslublari. Tezkorlik sifatlarini rivojlantirish uslublari

Kuch sifatlarini rivojlantirish uslublari.

Har qaysi individ tashqi ta`sir yoki qarshilikni yengish uchun o`z jis midagi ma`lum sifatni namoyon kidal». Tashki tasirga qarshi muskul zuriqishi orqali harakat faoliyati- shaxsning kuchi, unchng kuch qobiliyati deb atash kabul qilingan.
Shug`ullanuvchi mashg`ulot nashila o`z tanasi tinch turgan xoldan sport snaryadiga (uloktirishda), o`z tanasini harakatlantirish maqsadi(gimnastika mashqlari va boshqalar)da, aylantirish, siljitish, kutarishga intilsa, ayrim xollarda uning teskarisi, tananing o`zi, yoki uni bo`lagiga tashqi kuch ta`sir etishi bilan uning statitik xola tini bo`zib o`z gavdasini oldingi(dastlabki) holatini ushlab turishga uri nadi. Bokschini raknGsh mushtining zarbi, ko`rashchini rakibi tomonidan kuch ishlatib uni tanasini ayrim bo`laklarini egishga dosh berishi tana holatini o`zgartirmaslik orqali ruy beradi. Bunda shug`ullanuvchi va uning rakibi ma`lum darajada qarshiliklarni, ogirliklarni yengish va kutarishda ma`lum darajada kuch sifatini namoyon qiladi.
Ilmiy tushuncha tarzida kuch nmkonnyatch boricha o`zining aniq ta` rifiga ega bo`lishi va farqlanishi lozim:
1) harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch ("tanaga «t» massasidagi «R» kuchining ta`siri...");
2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, "yoshn inng ulgayishi bilan kuchning rivojlanishi;
3) sportchi kuchini sport bilan shug`ullanmaydiganlarga nisbatai ko`p bo`lishi..." va x.k.).
Bu sifatning psixofizik mexanizmi muskul zuriqishining boshqarilishi (regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning taranglashishi insonning kuchini namoyon bo`lishiga olib kela di. Ruxiy zuriqa olishi va harakatni ma`lum tizimda bajarish markaziy hamda pereferik nerv sistemasi, xususan, nerv markazlaridan muskullarga kelayotgan signallarga va muskullarning o`z xizmati xola tiga bog`liq. Umuman, muskul tarangligi - zuriqishi(kuch namoyon qila olishi) kuyidagilar ga qarab aniqlanadi;
1) markazdan muskullarga kelayotgan impulslarning chastotasiga (impuls chastotasi qancha katta bo`lsa, muskul shunchalik zur darajada o`zi ning tarangligini oshiradi) ko`ra;
2) zuriqishga qo`shilgan harakat birligining soni bilan;
3) muskulning ko`zgaluvchanligi va undagi kuvvatning manbai mikdoriga qarab.
Muskul zuriqishi-kuch namoyon knlishi uch xil rejimda ruy berishi mumkin:
a)o`zining uzunligini o`zgartirmay (statik, izometrik rejimda); tananing turlicha holatlarda (pozalar)da ushlanishi va x.k.lar uchun qo`llanadi; b)uzunligini kamayishiga xisobiga ruy beradigan, bar dosh berish bilan (miometrik), lekin zuriqish birday - o`zgarmay turadi, bunday rejim siklik va balastik harakatlardagi muskul qisqarishi fazalariga muvofiq keladi; v) muskulni cho`zish vaqtida uning o`zayishi xisobiga (yon berish, bush kelish- iliometrik) kuch sodir bo`ladi. Uti rib turish, uloktirish, densinishda muskul qisqarishi uchun shu kuch na moyon bo`ladi.
Bardosh berish bilan, yon berish, bushashtirish bilan kuch namoyon qilishni dinamik rejimdagi kuch deb atash kabul qilingan. Shunday qilib bunday sharoitlarda maksimal kuchni kulami turlicha, qayd qilingan kuch namoyon qilish ning asosiy xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida kabul qilingan.
Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zuriqishi tartibining kombinatsiyalashtira olish xarakteriga qarab farq qiladi. Statik rejimda va sekinlashtirilgan harakatlarda namoyon bo`ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va tezlik-kuchi xisobiga sodir bo`ladigan kuch(din amik kuch), ya`ni tez bajariladigan harakatlarda ishlatiladi. Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi deb ham ataladi, bunga qisqa vaqt ichi da eng ko`p darajada kuch namoyon qila olish qobiliyati deb qaraladi. Sakrashlarda bu sakrovchanlikda namoyon bo`ladi.
Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy faktor - muskul zuri kishi, lekin uning tanasining massasi(vazni) ham ma`lum darajada rol uynaydi. Shunga ko`ra, absolyut va nisbiy kuch deb ham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi vaznini xisobiga oshmay, qandaydir bir harakatda kuch namoyon qila opishi tushunilsa, ikkinchisida uning tana vaz ni har bir kilogrammiga to`g`ri keladigan qilib namoyon qilinadigan me`yori tushuniladi.
Kuchni ulchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko`rsatkichlari va boshqalarga asoslanib kutara oladigan (namoyon qila oladigan) u uchun chegara xisoblangan kuch. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana ogirligiga) nisbati bilan ulchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada shug`ullanganlikka ega bo`lganlarda absolyut kuch tana vaznining oshishi orqali ko`payadi(ortadi), nisbiy kuch esa kamayadi. Buni shunday tushunish lozimki, tana ulchovining qo`shilishi bilan uning ogirligi katta proporsiyada muskul kuchiga nisbatan ortib ketadi.
Qator sport turlarida (masalan, uloktirishda) yutuk absolyut kuch xi sobigagina kulga kiritiladi. Qaysiki tana vazni chegaralanadigan, vazn xisobiga olinadigan turlarda yoki tananing ko`p marotalab o`rni almashtirilib turiladigan sport turlarida (masalan, gimnastikada) yutuk nisbiy kuch bilan kulga kiritiladi. Kuchning namoyon bo`lishi harakatning bio mexanik sharoitiga to`g`ridan-to`g`ri boglangan: yelka suyagining va boshqa gavda richagining uzunligi, muskullarning fiziologik – yugon yoki ingich galigi, cho`ziluv chanligi, chayir yoki murtligi va x.k.larida e`tiborga olinadi.
2. Individning o`z tanasi ogirligini yengish. bilan bajariladigan mashqlar (tayanib yotib qo`llarni tirsakdan bukish).
Kuch bilan bajarila digan har qanday mashqlar o`zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Ogirlik bilan bajariladigan mashqlarning qulay tomoni shundaki, ular yordamida ham yirik, ham mayda muskullar guruxiga ta`sir etish oson va ularni dozalash qulay. Salbiy tomoni shundaki, tezlik - kuch talab qiladi gan xarakterdagi harakatlar tartibi tez bo`ziladi (ayniqsa ogirlashtirib, vazminligini ortirib, malol kelishi tezlashadigan mashq larda), dastlabki holatda muskul tarangligi bir xil(statik holat) ushlana digan mashqlarda, mashqning tashqillanishi qiyinligi (maxsus jixozning keraqligi, metal jixozning shovkini va boshqalar) ko`zga tashlanadi. O`z-o`ziga qarshilik ko`rsatish bilan bajariladigan mashq larning qulayligi shundaki, qisqa vaqt ichida katta dozada nagruzka berish mumkin va maxsus jixoz va inventarni talab kilmaydi, lekin muskullar elastikligining tezda yo`qolishiga olib keladi. Bundan tash kari, bu mashqlar yuqori nerv tarangligi (zuriqishi)da bajariladi, shu ning uchun ularni sog`lom, jismoniy tayyorgarligi talab darajasida bul gan odamlarga, o`z-o`zini nazorat qilish tizimli olib borilishi tavsiya etiladi.
M ye t o d l a r. Muskul kuchining ortishi, asosan uni rivojlanti rish metodlariga bog`liqdir. Maksimal zuriqish metodы, ya`ni me`yordagi yoki me`yorga yaqin ogir liklarni kutarish(o`z vaznining 90-95%), nerv muskul aparatining mak simal safarbarligi va muskul kuchining ko`p bo`lmasada, ortishini ta`minlaydi. Ammo bu yuqori darajadagi nerv-psixik zuriqishi bilan bog`liq, ayniqsa, o`quvchilar kuchini rivojlantirishda noqulaylik tugdiradi. Oz mikdordagi qaytarishlar modda almashinuvi va boshqa plastik jarayonlarni yulga kuyolmaydi, natijada muskul massasi ortmaydi. Bu metod mashq texnikasi ustida ishlash uchun qiyinchilik tugdiradi, chunki me`yordan ortik, nerv-muskul tarangiligi nerv markazidagi ko`zgalishni generalizatsiyalashishiga va ishga ortikcha muskul guruxlarining qo`shi lib ketishiga olib keladi.
Va nixoyat, shuni xisobga olish kerakki, xatto ki, yetarli darajadagi tayyorgarlikka ega bo`lgan sportchilarning nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan bo`lsa, me`yoriga yaqin bo`lgan nagruzkalardan foyda lanish metodi muskul kuchining ortishida me`yor bo`lmagan nagruzkalar bilan mashq qilish metodi bergan foydani ham bermaydi.
Me`yorga yaqin bo`lmagan (oz zuriqish talab qilinadigan) nagruzka bilan mashq qilish metodida katta xajmda ish bajarish mumkin. Bu modda almashinuvida ma`lum o`zgarishlarga sabab bo`ladi va o`z navbatida, muskul massasining ortishiga olib keladi. Kuchli zuriqishsiz yo`qlama bilan bajariladigan mashqlar harakat texnikasi ni aniq nazorat qilish imkoninn beradi, ayniqsa, bu yangi urganuvchi shug`ullanuvchilar uchun qulay. O`rtacha nagruzka trenirovka jarayoninnig boshlangich etaplarida katta bo`lmagan yuqori tiklanishni va kuvvat manbalarini ko`zgotadi, qaysiki, ular xisobiga sifatning bir oz usganligi ko`zga tashlanadi. Ayniqsa, yangi urga nuvchilarning shikastlanishlari oldi olinadi. Shuning uchun me`yorga yaqin va o`rtacha nagruzka bilan kuch talab qilina digan mashqlarni baja rish kuchni rivojlan tirishning asosiy metodi xisoblanadi.
Jismoniy tayyorgarlikning ortishi bilan ko`prok, me`yordagi va me`yorga yaqin ogirliklardan foydalaniladi. Me`yorga yetmagan zuriqishni qullash o`z kamchiliklarga ega. Energiya sarflashda me`yordan ortik - muskul butunlay bajara olmay koladigan darajada ishlash Samara bermaydi. Kuchni rivojlantirish nuktai naza ridan aytarli ahamiyatga ega bo`ladigani vsosan oxirgi urinishlar bo`lib, tolikish xisobiga uta zuriqish susayadi, ishga ko`prok harakat birligi qo`shila boradi va kutarilayotgan ogirlik me`yoriga yaqin bo`la boshlaydi. Lekin bu urinishlar yarim sharlar pustlogi funksiyasining susayganligi fonida (holatida) bajariladi. Bundan tashqari, takrorlash sonnpn ko`p marotabaliligi shug`ullanuvchilarda befarqlilikni uygotadi yoki faoliyatga munosabati salbiylashadi, albatta, ular mashq samarasinchng pasayishiga olib keladi.
O`quvchilarning yoshiga xos xususiyatlar o`zgarishi bilan bog`liq kuch mashqlaridan mashg`ulotlarda, ayniqsa, darslarda foydalanish imkoniya ti chegarillangan. Kichik va o`rta maktab yoshida shaxsiy kuchini rivojlantirishni uta oshirib yubormaslik lozim. Mashqlar tezlik kuchini rivojlantirishga yunaltirilganligi, statik komponentlari chegaralangan bo`lishining ahamiyati muhimdir. Lekin uni butunlay chiqarib tash lash bo`lmaydi, chunki statik holatlarni qullash, ayniqsa, komatning tar biyalashning yetakchi vositalari xisoblanadi va uni qullash samaralidir. YOsh utishi bilan bu mashqlar kengrok qo`llaniladi. Lekin albatta nafas olishning nazorati kuchaytirilishi kerak. Chunki iafasning zuriqishi paytida uzoqrok ushlash, ayniqsa, kizlarda salbiy ta`sirga olib kelishi, xatto ularning xushdan ketib qolishlaridek holatlar sodir bo`lishi mumkin.
Maktabda kuch tayyorgarligini olib borishning asosny vazifasi orqa va korin tomonning yirik muskullalari guruxini rivojlantirishga yunaltirilishi, chunki komatning shakllanishi shu muskullarga bog`liq, rivojlanmaydigan muskul guruxlariga (tananiig kiyshik muskul lari, harakat tayanch apparati muskullari, sonning orqa tomoni muskul lari va xokazo) qaratilishi kerak.