2. Mirzo Ulug’bekning hayoti va ilmiy faoliyati
(1344 yil 22 mart-1449 yil 27 oktyabr)
Mashhur astronom, matematik, tarixchi, Samarqand rasadxonasining
asoschisi va undagi ilmiy maktab rahbari Ulug’bek, jahoning eng yirik
astronomlari qatoridan joy olgan olimdir. Amir Temur harbiy safarlarida, oila
azolari bilan birga yurar edi. Sultoniya shahrida dam olish uchun to’xtagan vaqtda,
1394 yil 22 martda Temurning 17 ga kirgan kichik o’g’li Shohruhning xotini o’g’il
tug’adi, unga Muhammad Tarag’ay deb ism beriladi. Keyinchalik unga berilgan
Ulug’bek laqabi uning nomiga aylanib qolgan.
Ulug’bekning otasi Shohruh kitoblarni ko’p sevar va boy kutubxonani
to’plagan edi. U yoshligidanoq ana shu kitoblarni mutolaa qilar edi. U mashhur
yunon olimlari Platon, Aristotel, Gipparx, Ptolemey, vatandoshlari Farg’oniy,
Forobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlarning asarlarini o’rgana boshladi.
O’rta Osiyoning qadimiy shaharlaridan bo’lgan Samarqand Temur davlatining
poytaxti edi, u Sharqning eng taraqqiy etgan fan va madaniyat markazlaridan biri
hisoblanar edi. Temur Samarqandni go’zal va muhtasham qilishga intilgan. U
hashamatli saroylar, xonakoh, madrasalar va maqbaralar qurdirgan. Temur
vafotidan so’ng, Mavoraunnahr davlatiga Ulug’bek hukmdorlik qildi. Ammo
Ulug’bek o’zining bobosi va otasidan tubdan farq qilar edi. Otasi Shohruh Hirotda
(Xuroson davlatining poytaxti, bu davlatga Shohruhning o’zi xokimlik qilar edi)
o’z atrofiga ruhoniylarni yig’ib olib, erkin fakr egalarini taqib etgan bo’lsa,
Ulug’bek Samarqandda, o’z atrofiga olimlar va shoirlarni to’plab fan, adabiyot va
san’atning taraqqiy etishiga keng yul ochib berdi, tabiiy fanlar bilan o’zi bevosita
shug’ullandi.
Ulug’bek binokorlik ishlarini boshqacha yo’nalishlarda olib bordi, u ko’proq
madaniy va ilmiy muassasalar qurish bilan shug’ullandi. U Buxoroda, /ijduvonda
va Samarqandda madrasalar qurdirib, ilmu fanning rivojlanishiga katta ahamiyat
berdi. 1417 yili Buxoroda qurilgan madrasaning peshtoqiga shu so’zlar yozilgan
«Ilmga intilish har bir musulmon erkak va musulmon ayolning burchidir», 1420
yili qurilib bitgan Samarqand madrasasining peshtoqi yulduzlar bilan osmoning
tasviri bilan bezatilgan.
Ulug’bek o’rtacha davlat arbobi va omadi kelmagan sarkarda bo’lsa ham, u
eng avval olim va fozil kishi edi. U o’zining matematika, astronomiya, tarix fanlari
sohasida qilgan ishlari bilan kishilik fani xazinasini bebaho gavharlari bilan
to’ldirdi.
Ulug’bek yirik olim bo’lishi bilan birga, o’z davridagi fan taraqqiyotiga bosh
bo’ldi. Matematik va astronom olimlarni o’z atrofiga to’plab, ilmiy maktab tashkil
etdi.
Ulug’bek rahbarligida 1424-1428 yillari Samarqandning shimoli tarafida
Obi-rahmat arig’ining bo’yida, Ko’hak tepaligida eng takkomillashgan asboblar
bilan jihozlangan astronomik rasadxona qurildi.
Olim va shoir Bobur o’z asarida bu rasadxonaning binosi katta uch
oshyonali juda baland, g’oyat hashamatli bo’lganligini yozadi. Ulug’bek
rasadxonasi bir asrga yaqin muddat mobaynida muvaffaqiyatli ravishda astronomik
kuzatishlar va ilmiy- tadqiqotlar olib borib, butun jahonga dong chiqardi. Ammo
bu rasadxona XVI asr boshida reaksion ruhoniylarning amri bilan vayronaga
aylantirilda va yer yuzidan yo’qolib ketdi.
1908 yili mashhur rus olimi, sharqshunos, arxeolog V.L.Vyatkin
rasadxonaning o’rnini aniqladi. 1942-44 yillarda akademik T.N.Qori-Niyoziy va
arxeolog V.A.Shishkin tomonidan bajarilgan arxeologik tekshirishlar Ulug’bek
rasadxonasi diametri 46 metrdan ortiqroq silindr formasidagi uch oshyonali
binodan iborat bo’lganligini aniqladi. Rasadxona eng takomillashgan asboblar
bilan jihozlangan bo’lib, unda yuzdan ortiq astronom, matematik olimlar ilmiy
ishlar olib borganlar. Samarqand rasadxonasida erishilgan ilmiy tadqiqotlarning
eng yirigi yulduzlar va sayyoralar harakatiga bag’ishlangan «Astronomik
jadvallar» (Ziji-jadidiy Ko’ragoniy) bo’lib, bu asar o’rta asr astronomiya faninng
durdonasi hisoblanadi va sharq astronomiya fanining taraqqiyotiga silmoqli hissa
qo’shgan klassik asardir. Bu asar 1437 yilda yozilgan.
Astronomiyaning nazariy va amaliy masalalariga bag’ishlangan bu asarda
taqvim tuzish bilan bog’liq bo’lgan masalalar: arablar, yunonlar, eron, xitoy va
uyg’ur sanalari, davrlar, yil va oylar, kun va xaritalar, sanalarning kelib chiqishi va
ularning bir-biriga munosabatlari, Quyosh va Oyning harakati bayon qilingan.
Ekliptika tekisligining ekvatorga og’maligini Ulug’bek 23º30ʹ17ʺdeb topgan,
nazariy hisoblash bo’yicha bu miqdor 23º30ʹ49ʺ bo’lishi kerak, demak bundagi
xato 0ʹ32ʺ hisoblanadi. Yulduz yilini Ulug’bek 365 kun 6 soat 10 minut 8 sekund
deb hisoblagan: bunda uning xatosi faqat 1 minuti 2 sekund hisoblanadi.
Ulug’bek tomonidan olib borgan hisoblashlar hozirgi zamon hisoblashlariga
juda yaqindir. Masalan, quyidagi hisoblashlarni qaraymiz:
Yulduz yilining hisobi:
Hindlarda 365 kun 6 soat 12 minut 30 sekund
Xaldeylarda 365 kun 5 soat 11 minut 00 sekund
Aristarxda 365 kun 6 soat 10 minut 49 sekund
Ibn Qorrada 365 kun 6 soat 9 minut 12 sekund
Ulug’bekda 365 kun 6 soat 10 minat 8 sekund.
Bu asarning boshqa bo’limida trigonometriyaga oid jadvallar keltirilgan va
1049 yulduzning vaziyati ko’rsatib berilgan. Bu jadvallar o’zining aniqligi bilan
kishilarni hayratda qoldirdi. Bu haqda fransuz olimi matematik va astronom Laplas
shunday deb yozgan edi: «Ulug’bek – Samarqandda, o’z viloyatining markazida,
Tixo Bragegacha mavjud bo’lib kelgan eng yaxshi hisoblangan yangi yulduzlar
katalogi va astronomik jadvallar tuzdi».
Trigonometrik jadvallar tuzish va u bilan bog’liq bo’lgan hisoblashlarni
bajarish og’ir ish hisoblanadi. Ulug’bek rasadxonasida uning jadvallarini
hisoblaydigan maxsus hisoblash markazi bo’lib, undi ko’p sonli matematiklar
ishlaganlar va turli hisoblarni bajarishda ular ko’p mehnat sarflaganlar.
«Yangi astronomik jadvallar» klassik astronomiyaning mashhur asari sifatida
Yevropa va Amerikada katta shuhrat qozondi. Uni Ali qushchi 1471 yil Turkiyaga
boshqa noyob kitoblar bilan birga olib ketdi, bu esa uning Yevropaga tarqalishiga
sabab bo’ldi.
Bu kitob haqida Birjandiy va Chalabiy sharhlar yozdi, Yevropada 1643 yili
ingliz astronomi Jon Grevi bu kitob haqida monografiya yozdi va nashr etdi. Bu
asarni 1839 yilda Fransiyada Sediyo, 1917 yilda amerikalik olim Eduard Boll
Nobel nashr qildi.
Ulug’bek doim reaksion ruhoniylar ta’qibiga uchradi, ular olimga nisbatan
turli ig’volar tarqata boshladilar. Ana shu reaksion fitnachilar tomonidan 1449 yil
27 oktyabrda vahshiylarcha o’ldirildi. 1441 yil 18 iyunda akademik Qori-Niyoziy
rahbarligida Samarqanddagi Temur maqbarasidagi qabri ochilganda, Ulug’bek o’z
kiyimlari bilan ko’milganligi ma’lum bo’ldi. Chunki shahid bo’lgan kishi,
shariatga muvofiq shunday ko’milgan. Olimning bo’yin suyaklari o’tkir qilich
bilan kesilganligi ma’lum buldi.
Insoniyat tarixidan bizga ma’lumki, progressiv ilm va reaksion kuchlar
orasida hamma vaqt kurash borgan. Ulug’bek ham ana shunday kurashlar qurboni
bo’lgan (Jordano Bruno, Galiley, Koperniklar shular jumlasiga kiradi). O’rta
Osiyolik mashhur olimlar Beruniy, Ibn Sino, Umar Hayyom, Forobiy va
boshqalarning ham ijodlaridan ma’lumki ular ham hamisha reaksion–
ruhoniylarning qarshiliklariga uchraganlar. Shuning uchun ham bu olimlar bir
shahardan ikkinchi shaharga ko’chib yashashga majbur bo’lganlar. Ulug’bek ilmi
kamolotga yetgan, ijod bulog’i gurkirab qaynayotgan bir paytda dushmanlar
tomonidan vahshiyona o’ldirildi, ammo bu uning nomini fan tarixidan o’chira
olmadi, uning nomi abadiy qoldi. Sobiq sovet davrida Ulug’bek ilmiy asarlarini
nashr etish, o’rganish borasida katta ishlar qilindi. Ulug’bek haqida romanlar
yozildi, teatr va kino asrarlari yaratildi. Samarqand rasadxonasi oldida Ulug’bek
marmar monumenti o’rnatildi va memorial muzeyi ochildi.
Mustaqillik yillarida Prezident I.A.Karimovning shaxsan tashabbuslari bilan
Ulug’bek ilmiy merosini o’rganishga katta etibor berildi. Bir qancha xalqaro ilmiy
anjuman, simpioziumlarlar o’tkazildi, Ulug’bek tavalludining 500 yilligi keng
nishonlandi(1994 yil), 2011 yilda Ulug’bek rasadxonasi va muzeyi qayta ta’mirdan
chiqarilib go’zal sayyohlar manziliga aylantirildi.
Buyuk olim va davlat arbobi Mirzo Ulug’bek (1394-1449) O’rta Osiyo
xalqlari ilm fani va madaniyatiga katta hissa qo’shgan. U tarix, matematika,
astronomiya fanlari sohasida o’sha davrlardayoq olmashumul natijalarga erishgan.
Shogirdlari bilan birga mingdan ortiq yulduzlar ro’yxatini tuzgan, bu jahon
astronomiya fanidagi eng katta yutuqlar qatoriga kiradi.
Ulug’ bobomizning Samarqandda haqiqiy ilmiy maktab yaratganligini chet ellik
olim va mutafakkirlar ham tan olishgan. Fransuz olimi va yozuvchisi Volter
(1694-1778) bu haqda shunday yozadi: ”Transaksoniyada uning (ya’ni Temurning)
o’rniga taxtga chiqqan mashhur Ulug’bek Samarqandda birinchi akademiyaga asos
soldi”. Bundan ko’rinib turibdiki, Ulug’bek tashkil etgan ilmiy maktabni
akademiya deb tan olinishlaridagi fikrlar mutlaqo o’rinlidir. Bu akademiya oldingi
Aflotun akademiyasi (eramizdan oldingi 429-348 yillar), Baytul-hikmat yoki
Ma’mun akademiyasi (813-833), Xorazmshoh Ali ibn Ma’mun tashkil etgan
Gurganch akademiyasi (taxminan 1000 yillar) kabi fanning turli sohalari bilan
shug’ullangan olimlarni o’z atrofida jipslashtirgan edi. Ulug’bek ilmiy maktabi
qoshida rasadxona, kutubxona, madrasa bor edi. Rasadxona jahonga mashhur
Ulug’bek rasadxonasi bo’lib, unda chet ellardan kelgan mashhur astronomlar
yulduzlar va osmon jismlarini kuzatganlar, matematiklar esa bu ishlarda ularning
hisoblashlarini olib borishlarida yordam berganlar. Bu yerda mashhur “Ziji
Ko’ragoniy” jadvali tuzilib, yulduzlarning osmondagi vaziyatlari (1437 yil) aniqlab
chiqilgan.
Madrasada toliblar keng qamrovli bilimlar olishgan. Ularga qur’oni Karim,
hadis, tafsir, riyoziyot, handasa, astronomiya, tibbiyot, jug’rofiya fanlari o’qitilar
edi. Ulug’bek ilmiy maktabida Qozizoda Rumiy (1935 yil fevralda vafot etgan),
G’iyosiddin Jamshid al-Koshiy (1430 yilda vafot etgan), Ali Qushchi (1475 yilda
vafot etgan), keyinchalik esa Hasan Chalabiy ibn Muso Ahmad Qozizoda Rumiy
(Samarqanddagi Muso Qozizoda Rumiyning o’g’li), Mu’iddin al-Koshiy, uning
o’g’li Mansur kabi jahonga mashhur olimlar faoliyat ko’rsatganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |