|
Immunologiya (immunitet va ... logiya) — tibbiy-biologik fan; organizmning genetik jihatdan unga yot boʻlgan belgilar (antigenlik xususiyati) ga ega tirik tanalar va moddalar taʼsiriga nisbatan oʻziga xos antigenlik birligini saqlashga qaratilgan reaksiyalari. Immunitetning umumbi-ologik asoslarini, uning vujudga kelishi va evolyusiyasini, toʻqimalar antigenlarining nasldannaslga oʻti-shini, antitelolar va antigenlarning kimyoviy tuzilishi hamda xossalarini, ularning oʻzaro taʼsiri g oldini olish va davolash usullarini oʻrganadi. Hujayra va molekula doirasida antitelolar hosil boʻlish mexanizmini, antigenlarning patogenetik rolini, immun sistemaning filoge-nezi va ontogenezini oʻrganish — Immunologiya ning nazariy yoʻnalishlaridir.
Epidemologiya Jenner odamga sigir chechagini emlab, odamni chin chechakdan saqlash usulini ishlab chikdi (1769). L. Pas-ter tovuklarni vaboning eski kulturasi bilan immunlab, ularni yuqori virulentli mikrobga chidamli qilish mumkinligini aniqladi (1880). Bu kashfiyotlar Immunologiya ning mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos boʻldi. Immunologiya Immunologiya Mechnikov fagotsitozni kashf etdi (1887) va immunitetning hujayra (fa-gotsitar) nazariyasini ishlab chikdi. Organizmga kiritilgan mikroblarga javoban antitelolar ishlanishi nemis bakteriologi Epidemologiya Bering va hamkorlari tomonidan aniqlandi (1890). Nemis olimi Parazitalogiya Erlix immunitetning gumoral nazariyasini ilgari surdi (1898, 1900). Organizmga begona eritrotsitlar va zardob oqsillari kiritilganda ham antitelolar hosil boʻlishini belgi-yalik olim J. Borde bilan rus olimi N. N. Chistovich anikdadi (1898—99). Bu kashfiyot odamning kon guruxlarini kashf etdi (1900) va toʻqima izoantigenlari haqidagi taʼlimotga asos soldi. Immunologiya kimyo, genetika, fiziologiya, radiobiologiya va biol. hamda tibbiyotning boshqa tarmoqlari bilan uzviy boglangan holda tez rivojlandi. Hoz. Immunologiya ning quyidagi yoʻnalishlari bor.
Immunomorfologiya — organizm immun sistemasining anatomiyasi, gistologiyasi va sitologiyasini oʻrganadi; bunda gistologik va sitologik tekshirish, hujayrani organizmdan tashqarida oʻstirish; yorugʻlik, flu-oressent va elektron mikroskopiya, avtoradiografiya va boshqalar usullardan foydalaniladi.
Organizm oʻz toʻqimalari uchun normal boʻlmagan komponentlar, yaʼni yot moddalarni, mas, nobud boʻlgan va aynigan hujayralar, shikastlangan molekulalar, yot hujayralar, bakteriyalar, viruslar, eng sodda jonivorlar, gelmintlar, ularning zaharlari va boshqalarni immun reaksiyalar mexanizmlari yordamida zararsizlantiradi, ularni organizmdan chiqarib yuboradi. Immun reaksiyalarning miqdor tasnifini tartibga solib turadigan omillar, chunonchi nerv sistemasi (asosan, gepotalamus), gormonlar, ovqatlanish, organizmning holati (jumladan, charchash darajasi) va tashqi taʼsirotlarni immun reaksiyalar fiziologi yasi oʻrganadi. Hoz. faqat gipofiz va buyrak usti bezlari gormonlari immun reaktivlikni oʻzgartirib qolmay, platsenta ham ona organizmining homila antigeniga nisbatan immun reaksiyasini maʼlum darajada tor-mozlay oladigan alohida gormon chiqarishi aniqlangan.
Immunopatologiya — organizmga shikayet yetkazadigan immun reaksiyalarnigina emas, balki immun siste-masining oʻzgarishi bilan davom etadigan kasalliklarni ham oʻrganadi. Bunda immun reaksiyaning tormozlanishi va kuchaytirish metodlariga qam alohida eʼtibor beriladi.
Soʻnggi yillarda organizmning nospetsifik taʼsirlarga nisbatan biror turdagi hujayralar va mikromoleku-lalarga koʻsatadigan reaksiyasi ham oʻrganilmoqda. Bu soha noinfeksi-on Immunologiya deb ataladi. Koʻp hujayrali har bir organizmdagi oqsillar va hujayra membranalari oʻziga xos tuzilgan. Tashqaridan kiritilgan qujayra va molekulalar organizm uchun begona bulib, organizmda ularni chiqarib yuborishga qaratilgan immun reaksiyalar ruy beradi. Shuning uchun kuchirib oʻtkazilgan organ va toʻqimalarni, eng takomillashgan jarrohlik texni-kasi mavjudligiga qaramay, organizm qabul qilmaydi, chunki organ va toʻqimalar organizmga immunologik jihatdan toʻgʻri kelmaydi (toʻqimalarning bir-biriga nomutanosibligi, mos bulmasligi). Transplantatsion Immunologiya ana shu toʻsiqning kelib chiqish mexanizmlari va uni yengish masalalarini oʻrganadi. Noinfeksion Immunologiya ningusmalar Immunologiya si boʻlimi esa oʻsma antigenlarini aniqlab, xavfli oʻsmaga aylanib ketgan hujayralarni olib tashlash usullarini oʻrganadi.
Klinik Immunologiya — kasalliklarni aniqlash, ularning oldini olish va davolash maqsadida immunologik re-aksiyalardan foydalanish bilan shugʻullanadi. Hyp taʼsirida organizm immun reaktivligining buzilishini oʻrganadigan radiatsion Immunologiya, qon hujayralarining antigen tarkibi, kon siste-masining immunologik zararlanish sabablari va rivojlanish mexanizmini tekshiradigan immunogematologiya ham rivojlanmoqda.
Immunologiya immunoprofilaktika, immunoterapiya va immunodiagnostika metodlarini ishlab chiqadi. Tibbiyotning gematologiya, infektologiya, akusherlik, dermatologiya va h. k. sohalari hamda biol. ning biokimyo, embriologiya, genetika va antropologiya kabi sohalarida nozik tahlil (analiz)lar oʻtkazishda antigen (mikrob, virus, yot oq-sil moddalar va boshqalar) bilan antitelolarning uzaro taʼsiri juda spetsifik boʻlishiga asoslangan immunologik tekshirish metodlari keng qoʻllaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
