1. Ko’chmas mulk va unga oid tushunchalar

1-rasm. Kochmas mulk obyektlari³
Yer uchastkalari: Inshootlar:
1.1 - shaharlar va axoli punktlari: 3.1-sanoat yoʼnalishidagi,
1.2-kishloq xoʼjaligi yoʼnalishidagi: 3.2-sanoat infratuzilmalari,
1.3 - boshka toifalar. 3.3 -boshka.
Binolar va imoratlar:
2.1 - uy-joy yunalishidagi. 2.3 - madaniy-maishiy yoʼnalishdagi.
2.2 - ijtimoiy yoʼnalishdagi.

«Ko‘chmas mulk bozori» deganda, «tovar almashuvi tushuniladi, unda oldi-sotdi jarayoni bilan bog’lik soxasi» munosabatlar yuzaga keladi va amalga oshiriladi»⁴. Ushbu bozor «ma'lum bir mexanizmlar to‘plami bo‘lib, ular yordamida mulkka bo‘lgan huquq va u bilan boglik manfaatlar bir shaxsdan boshka shaxsga o‘tadi, narxlar belgilanadi va yerdan foydalanishning turli rakobatlashuvchi variantlari o‘rtasida kenglik tasdiqlanadi»⁵. Kuchmas mulk bozorini «mavjud potensial xaridorlar yigindisisiz»⁶ tasavvur etib bo‘lmaydi. Bozorning ta'rifiga nisbatan bunday turli xildagi qo‘shimchalarning kiritilishi ko‘chmas mulk bozorining xususiyati bilan belgilanadi: iktisodiy toifa sifatida; davlat va xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning amaldagi soida va mexanizmlarga muvofik faoliyat soxasi sifatida; ko‘chmas mulkka nisbatan mulkchilik xukukini kerakli iste'molchiga, kerakli joyda, kulay narxda o‘tkazish usuli sifatida.

Sotiladigan va xarid qilinadigan ob'ektlarga karab ko‘chmas mulk bozori birlamchi va ikkilamchi bozorlarga bulinadi.
Birlamchi bozor - bu ko‘chmas mulk tovar sifatida birinchi bor bozorga tushadigan iktisodiy vaziyat. Xo’jalik yuritishning ma'muriy-buyrukbozlik tizimidan bozor iktisodiyotiga o‘tish va xususiylashtirishni amalga oshirish sharoitida kuchmas mulk sozorida asosiy sotuvchi bo‘lib, o‘z boshkaruv organlari orkali davlat ishtirok etadi.
Ikkilamchi bozor - ko‘chmas mulkning ilgari iste'molda bo‘lgan va ma'lum bir mulkdorga - jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli bo‘lgan tovar sifatida bozorga taqdim etilishi.
Ko‘chmas mulk bozorining bu ikki tarkibiy kismi bir-biri bilan o‘zaro boglangan. Ko‘chmas mulkning ikkilamchi bozorida takliflarning o‘sishi birlamchi bozorda ko‘chmas mulkning kadrsizlanishiga olib kelishi mumkin. Ushbu tarkibiy kismlarning o‘zaro hamkorligi talab va takliflarning o‘zaro nisbatiga karab «sotuvchilar bozori» yoki «xaridorlar bozori»ning tashkil etilishiga ko‘maklashadi. Ushbu omillarni hisobga olish yangi ko‘chmas mulk ob'ektlarini barpo etish xarajatlarini pasaytirishga erishish va ko‘chmas mulk bozorining samarali rivojlanishini ta'minlash imkonini beradi.
Davlat va xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatining soxasi sifatida ko‘chmas mulk bozori unda bozorning ishtirokchilari (sub'ektlari)ning majburiy tarzda tegishli ishtirok etishini talab kiladi. Bozorni unda asosiy sub'ektlar – sotuvchilar va xaridorlarning (shu jumladan davlatning) ishtirokisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Bunda davlatning ko‘chmas mulk bozorining ishtirokchisi sifatidagi alohida rolini ta'kidlash lozim. Sotuvchi (davlat mulkini sotishda) va xaridor (davlat ixtiyoriga sotib slishda) sifatida ishtirok etgan xolda, davlat, ko‘chmas mulk bozorining ishtirokchisi sifatida, undagi «uyin koidalarini» belgilash orkali uni boshkaradi, bu har kanday madaniylashgan bozorni barpo etish va rivojlantirishning asosi xisoblanadi. Shu bilan birga, davlat vakolatli organlar orkali kuchmas mulk oldi sotdisiga doir operatsiyalarni rasmiylashtiradi va ro‘yxatga oladi xamda yer kadastri (er uchastkalarini ro‘yxatga olish va xisobini yuritish) va ko‘chmas mulkning yagona kadastrini yuritishni tashkil kiladi. Shuning uchun ko‘chmas mulk bozorining sub'ektlariga ushbu faoliyat bilan band bo‘lgan organlar xam kiradi.
Ko‘chmas mulk bozori asosiy sub'ektlari (sotuvchilar va xaridorlar)ning aksariyat kismi uning professional ishtirokchilari hisoblanishadi va shu munosabat bilan bozor infratuzilmasining professional mutaxassislari xizmatlarga muxtojdirlar. Bozorning professional ishtirokchilari bozor rivojlanishining etiladigan xizmatlar turlari bo‘yicha va ko‘chmas mulk ob'ektidan funksional foydalanish xillari bo‘yicha ixtisoslashadilar.
Ko‘chmas mulk bozori sub'ektlarining umumlashtirilgan tarkibi 2-rasmda tasvirlangan ko‘rinishga ega.

Ko’chmas mulk bozorining subyektlari






4. Ko’chmas mulk bilan operatsiyalarni rasmiylashtirish va ularni royxatga olish bilan band bo’lgan tuzilmalar

3.Ko’chmas mulk bilan operatsiyalarni tayyorlash va otkazish bilan band bolgan tuzilmalar

1.Davlat

2.Ko’chmas mulk mulkdorlari (sotuvchilar xaridorlar)






1.1

4.1

3.1

2.1



1.2

2.2

4.2

3.2



4.3

3.3

2.3

1.3