|
Ájiniyaz atindaǵi Nókis mámleketlik pedagogika inistiyuyi biologia fakulteti 1 – kuris sirtqi bólim talabasi Bazarbaev Alisherdiń Dintaniw páninen
Tama : Dáslepki diniy túsinikler.
Jobası
1.Kirisiw
2.Tiykarǵı bólim
a) Dáslepki diniy isenimlerdiń payda bolıw tariyxı
3. Juwmaq
Miynet iskerligi átraptaǵı dúnya haqqındaǵı toplanǵan bilimler áste aqırın insannıń pikirlew qábiletin h.m sanasın ózgertip bardı. Adamlar ózlerine túsiniksiz bolǵan qublıslar haqqında oylay basladı: kún menen tún, jıl máwsimleriniń almasıwı, vulkan atılıwı, jer silkiniwi, hám basqada tábiyat qublısları adamlardı ózine tartqan. Mine usı qublıslardıń sebebin túsine almaǵan adam, gúldirmama, jasın, samal, jawın sıyaqlı tábiyat kúshlerine sıyına baslaǵan.
Ańshılıq hám terimshilik rawajlanǵan dáwirde insan ózin tábiyǵıy jaratılıstan hám qorshap yurǵan ósimlikler hám haywanatlar áleminen ajıratpaǵan. Olar tábiyattı janlı dep esaplaǵan. Adamlar tábiyattaǵı hár qıylı qublıslar negizinde ǵayrı tábiyiy kúshler jasırınǵan dep oylaǵan. Olar áne usı kúshlerge sıyına baslaǵan.
Dáslepki diniy túsinikler qashannan payda bolǵan degen soraw tuwıladı? Bul soraw alımlarımızdı da qızıqtırıp oylandırıp kelmekte . Izleniwler neshe ásirden berli dawam etip kiyatırǵan bolsa da búgingi kúnge shekem bul haqqında anıq bir kelisimge kelinbegen.Biraq búgingi kúnde ilimde dáslepki diniy túsiniklerdiń payda bolıwı tariyxına baylanıslı eki túrli kóz qaras payda bolǵan.
Birinshi kóz qaras tiykarında dáslepki diniy túsiniklerdiń payda bolıwı insannıń jaratılıwı menen baylanıslı delingen. Xuday dáslepki insandı jaratıw menen olarǵa ózligin tanıtadı. Nátiyjede insan dinge sıyına baslaydı. Waqittıń ótiwi menen quday insanlarǵa óz elshisi –payǵambardı hám olar arqalı muqáddes kitaplardı jibergen dep túsindiredi.
Ekinshi kóz qarastan dinler ápiwayılılıqtan-quramalıqqa , ulıwmalıqtan-jekkelikke, kópqudaylıqtan- jalǵız qudaylıqqa ótemen degenshe uzaq tariyxıy evolutsion aralıqtı basıp ótiwi nátiyjesinde ánemizm, tótemizm, fitishizm , sihirgerliksıyaqlı basqıshlarınıń júzege kelgenligin aytad.
1. Anemizm- latınsha –anima sózinen alınǵan bolıp - jan ruxqa isenim mánisin bildiredi. Tábiyat kúshleriniń janlılıǵına isenim yaǵnıy aspan, jer, quyash , samal , gúldirmama , shaqmaq sıyaqlılar ilahiylastırılıp olarda rux bar dep esaplanǵan. Bulardan basqa jáne kóp jıllıq terek, úlkenirek jumalaq tas, jıralıqlar da janlı, sanalı seziwsheń olarda insanlarǵa jaqsılıq yamasa jamanlıq keltiriwi múmkin dep túsinilge. Dúniya dinleriniń deyarlı barlıǵında ruhlar haqqında maǵlıwmat bar.
2. Tótemizm- arqa afrikada jasawshı Ojibva indic qáwiminiń tilinen alınǵan bolıp –Onıń násli degen mánini bildiredi.
Tótemizmniń mánisi adamlardıń haywanat yamasa ósimliklerdiń ayrım túrlerine tuwısqanlıq baylanısları bar drp isendiriwi. Mısalı :
Avstraliyada –Kenguru,
Túrkiylerde – kúl reń qasqır,
Rimliklerde – Qasqır,
Qırǵızlarda- Shaqlı úlken suwın muqáddes haywan dep esaplanǵan.
3. Fetishizm – fransuz tilinen alınǵan bolıp but, tumar muqáddes buyım mánisin bildiredi. Fetishizim tábiyattaǵı jansız buyımlarǵa isenim. Fetishizm tálimatına kóre jansız buyımlarda da adamdı óz maqsetine eristiriwge belgili bir waqıya hám hadiyselerdi ózgertiwge qudreti bar dep isendiriw.Mısalı : teńge tislegen qurbaqa, júzik formasındaǵı qurbaqa, tasbaq, kórinislerin ushıratamız. Bular baylıq keltiriwshiler dep iseniw. Jáne bir tumar kóz moyınshaq, qasqır tisleri, bulardı waqıya hám hádiyselerdi ózgertiwge qudireti bar dep oylawshılar taǵıp júredi.
Shamanizim – tungus tilinen alınıp sıyqırshı mánisin bildiredi. Shamanizim menen kóbinese ótmishte hayal adamlar shuǵıllanǵan. Ol anemizim tótemizm fetishizim nátiyjesinde júzege kelip ol arqalı adamlar ózleriniń ata-babalarınıń ruxları menen qıyaldan baylanıstı ámelge asırıp kelgen .Keyin ala bul isenim sıyqırlılıq dep atalǵan.
Sıyqırlılıq – pal ashıw hám keleshekti boljaw.
JUWMAQ
Bizler Din tanıw “ sabaqlıǵın oqıp úyreniw barısında din degenimiz ne, olardıń qanday payda bolǵanlıǵı hámde hár bir dinniń ózine tán táliymatı, úrp-ádeti hám bayramları haqqında bilip aldıq. Dinlerdiń túri kóp, olar óz gezeginde jahan hám milliy dinler bolıp ekige bóliniwin, Islam , xrestian , buddabiylik –bular jahan dinleri esaplanadı. Jahan dini degenimiz –bir jerde payda bolıp , jer júziniń basqa terretoriyalarına tarqap ketken dinge aytıladı. Jahan dinleri óz sıyınıwshılarınıń milleti , tili, tuwılǵan jeri, puxaralıǵı sıyaqlı ózgesheliklerin esapqa almaydı.
Milliy dinlerge hinduiylik, sinkhiylik , yahudiylik , zardushtiylik, konfuciylik hám taǵı basqada bir qansha dinler kiredi. Olar bir jerde payda bolıp basqa hesh jerge tarqalmaǵan. Bul dinler elattıńkeyin ala millettiń payda bolıw jaǵıdayın ashıp bergen. Milliy dinler ózleri payda bolǵan terretoriyadaǵı adamlardıń óz milletine, mámleketine isenimli bolıwǵa shaqıradı. Milliy dinler búgingi kúnde de jahan dinleri menen birgelikte xalıq arasında jasap kiyatır. Barlıq mámlekette insanǵa din erkinligi berilgen. Gárezsiz Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 31-statiyasında tómendegi sózler jazılǵan.”Hámme ushın hújdan erkinligi kofolatlanadı. Hár bir insan qálegen dinine sıyınıwǵa yamasa hesh qanday dinge isenbew huqıqına iye. Diniy qaraslardı májbúriy sińdiriwge jol qoyılmaydı” delingen.
Do'stlaringiz bilan baham: |
