1. Kiberxavfsizlikni fundamental terminlari

Xesh funksiyalar
• Xesh funksiya quyidagi xususiyatlarga ega:
– Bir xil kirish har doim bir xil chiqishni (xesh qiymat deb
ataladi) taqdim etadi.
– Bir qancha turli kirishlar bir xil chiqishni taqdim etmaydi.
– Chiqish qiymatdan kiruvchi qiymatni hosil qilishning imkoniyati
mavjud emas (bir tomonlamalik).
– Kirish qiymatini o‘zgarishi chiqishdagi qiymatni ham o‘zgarishiga
olib keladi.
• Odatda xesh funksiyalar kirishda ma’lumotdan tashqari
xech qanday qiymatni talab etmagani bois, kalitsiz
kriptografik funksiyalar deb ham ataladi.
9. Bunga asosan yuboruvchi xabarning xesh qiymatini
hisoblaydi va uni qabul qiluvchiga xabar bilan
birgalikda yuboradi. Qabul qiluvchi dastlab xabarning
xesh qiymatini hisoblaydi va qabul qilingan xesh qiymat
bilan solishtiradi. Agar har ikkala xesh qiymat teng
bo‘lsa, u holda ma’lumotning butunligi o‘zgarmagan, aks
holda o‘zgargan deb topiladi.
10. Odatda kriptografiyada ma’lumotlarni shifrlashda
(deshifrlashda) quyidagi ikki turdagi
akslantirishshlardan foydalaniladi.
– Ulardan biri o‘rniga qo‘yish (substitution) akslantirish bo‘lsa,
ikkinchichi o‘rin almashish (permutation) akslantirishidir.
O‘rniga qo‘yish akslantirishida, ochiq matn belgilari bir alfavitdan
olinib, unga mos shifrmatn boshqa bir alfavitdan olinadi.
Sodda ko‘rinishda olingan o‘rniga qo‘yish akslantirishi asosida
shifrlash uchun olingan matn quyida keltirilgan. Ushbu sodda
shifrlash usuli sezar nomi bilan mashhur.
• Masalan, agar ochiq matn “HELLO” ga teng bo‘lsa, unga mos holda
shifrmatn “KHOOR” ga teng bo‘ladi.
• Mazkur holda shifrmatn alifbosi ochiq matn alifbosidan 3 ga surish
natijasida hosil qilingan va shuning uchun shifrlash kalitini 3 ga
teng deb qarash mumkin.
O‘rniga qo‘yish akslantirishida ochiq matndagi belgilar
shifrmatnda bo‘lmasligi mumkin.
• Biroq, ochiq matndagi belgilarning takrorlanish