1. Jeńil atletikaning ulıwma tariypi hám klassifikaciyası

2. Jeńil atletika shınıǵıwlarınıń klassifikaciyalanıwı hám ulıwma

Jeńil atletika sportı túrlerin hár qıylı parametrler boyicha klassifikaciyalaw múmkin: jeńil atletika túrleri gruppaları, jınıslıq hám jasqa tán belgiler, otkazilish jayları. Jeńil atletikaning besew túri tiykar esaplanadı : Júriw, Juwırıw, sekrewler, ılaqtırıwlar hám kopkurashlar. Jınıslıq hám jasqa tán belgilerge kora klassifikaciyalanıwı : er adamlar, hayal-qızlar túrleri; hár túrlı jas daǵı osmir jigit hám qızlar. Jeńil atletika boyicha eń aqırǵı sport klassifikaciyalanıwında hayal-qızlarda stadionda, shosse hám kesilisken orında otkaziladigan 50 sport túri hám jabıq imaratlarda otkaziladigan 14 sport túri, er adamlarda uyqas túrde 56 hám 15 sport túri bar. Sport túrleriniń keyingi klassifikaciyalanıwı mashgulotlar hám jarıslar otkazilish jayları boyicha ámelge asıriladı : stadionlar, shosse hám prosyolka yollari, kesilisken jaylar, sport manejlari hám zallar. Jeńil atletika sport túrleri dúzilisine kora siklik, asiklik hám aralas túrlerge qanday da fizikalıq sapanıń koproq kórinetuǵın etiliwi kózqarasınan bolsa : tezlik, kúsh, tezlik-kúsh, tezlik shıdamlılıǵı, arnawlı shıdamlılıq túrlerine bolinadi. Sonıń menen birge, jeńil atletika túrleri Olimpiada (O) hám noklassik (barlıq qalǵanları ) túrlerge bolinadi. Házirgi kúnde Olimpiada oyinlari programmasına er adamlarda jeńil atletikaning 24 túri, hayallarda - 23 túri kiritilgen. Bul sport túrinde kop muǵdarda olimpiada medalları ushın tartıslar bolib otadi.

1. 2-súwret. Jeńil atletika maydanı.

Jeńil atletika bolimlaridagi túrlerdi gruppalanıwı

Júriw - siklik tur bolib, arnawlı shıdamlılıqtı kórinetuǵın qılıwdı talap etedi, de er adamlar, da hayallar ortasida jarıslar otkaziladi. Hayallarda : stadionda - 3, 5, 10 km; manejda - 3, 5 km; shosseda - 10, 20 km aralıqlarda jarıslar otkaziladi. Er adamlarda : stadionda - 3, 5, 10, 20 km; manejda - 3, 5 km; shosseda - 15, 50 km aralıqlarda jarıslar otkaziladi. Olimpiada (O) túrleri: er adamlarda - 20 hám 50 km, hayallarda - 20 km. aralıqlarda jarıslar otkaziladi Juwırıw tómendegi taypalarǵa ajratıladı : tuwri juwırıw, tosiqlar osha juwırıw, govlar osha Juwırıw, estafetali Juwırıw, kross juwırıw. Sprint yamasa qısqa aralıqlarǵa juwırıw dep atalatuǵın stadionda hám manejda otkaziladigan aralıqlar : 30, 60, 100 m (O), 200 m (O), er adamlar hám hayallar ushın birdey.

Uzaqqa sprint stadionda hám manejda otkaziladi. Aralıqlar : 300, 400 m (O), 600 m, er adamlar hám hayallar ushın birdey. Shıdamlılıqqa juwırıw :- orta aralıqlar : 800 m (O), 1000, 1500 m (O), 1 mil - er adamlar hám hayallarda stadionda hám manejda otkaziladi; - uzaq aralıqlar : 3000, 5000 m (O), 10000 m (O) - stadionlarda (manejlarda - tek 3000 m) otkaziladi, er adamlar hám hayallar ushın birdey; - ota uzaq aralıqlar - 15; 21. 0975; 42, 195 m (O); 100 km - shosseda otkaziladi (start hám finish stadionda otkazilishi múmkin), er adamlar hám hayallar ushın birdey; - ultra uzaq aralıqlar - bir kesheYu-kunduz dawam etetuǵın Juwırıw stadionda yamasa shosseda otkaziladi, da er adamlar, da hayallar qatnasadı. SHuningdek, 1000 milga (1609 km) hám 1300 milga (úzliksiz Juwırıwdıń eń uzaq aralıǵına ) Juwırıw boyicha jarıslar otkaziladi. Irkiniwler osha juwırıw - dúzilisine kora aralas tur, ol tezlik, tezlik shıdamlılıǵı, shaqqanlıq, mayısqaqlıqtıń kórinetuǵın etiliwin talap etedi. Er adamlarda hám hayallarda, stadionda hám manejda otkaziladi. Aralıqlar : 60, 100 m (O), 400 m (O) hayallarda ; 110 m (O), 300 m hám 400 m (O) er adamlarda (aqırǵı eki aralıq tek stadionda otkaziladi). Tosıqlar osha Juwırıw - dúzilisine kora aralas tur, ol arnawlı shıdamlılıq, shaqqanlıq, mayısqaqlıqtıń kórinetuǵın etińi-shini talap etedi. Er adamlar hám hayallarda stadionda hám de manejda otkaziladi. Hayallarda aralıqlar - 2000 m, 3000 m (O), er adamlarda aralıq - 2000, 3000 m (O). Estafetali juwırıw - dúzilisine kora aralas tur, ol tezlik, tezlikke bolgan shıdamlılıq hám shaqqanlıqtıń kórinetuǵın etiliwin talap etedi. Olimpiada tur esaplanatuǵın 4 x100 m hám 4 x400 m ga Juwırıwlar er adamlarda hám hayallarda stadionda otkaziladi. Manejda 4 x200 m hám 4 x400 m ga estafetali Juwırıw boyicha jarıslar er adamlar ushın da, hayallar ushın da otkaziladi. Sonıń menen birge, stadionda 800, 1000, 1500 m hám hár túrlı aralıqlarda jarıslar otkazilishi múmkin. SHahar kochalari boylab uzınlıǵı, sanı hám kontingenti hár túrlı bolgan er adamlar hám hayallar aralas estafetalar otkaziladi. Ilgerileri shved estafetalari dep atalatuǵın estafetalar keń keń tarqalǵan edi: 800+400+200+100 m - er adamlarda, 400+300+ +200+100 m - hayallarda. Kross juwırıw tabiy sharayatta, ashıq hawada qala hiyobonlari, xalıq jasaw jaylarındaǵı úlken yollarda otkazilib, Yuguruvchilardan arnawlı hám ulıwma shıdamlılıqtı kórinetuǵın etiliwin talap etedi. Er adamlarda aralıq - 1, 2, 3, 5, 8, 12 km, 14 km.; hayallarda - 1, 2, 3, 4, 6 km. Jeńil atletika sekrewleri eki gruppaǵa bolinadi: vertikal hám gorizontal tosiqlar osha sekrewler. Birinshi gruppaǵa tómendegiler kiredi: a) Yugurib kelip biyiklikke sekrewler; b) Yugurib kelip láńgerchop menen sekrewler. Ekinshi gruppaǵa tómendegiler kiredi: a) Yugurib kelip uzınlıqqa sekrew; b) Yugurib kelip úsh hatlab sekrewler. Jeńil atletika sekrewleriniń birinshi toparı : a) Yugurib kelip biyiklikke sekrew (O) - asiklik tur, ol sportshınan tezlik-kúsh sapaların, sakrovchanlikni, shaqqanlıqtı, mayısqaqlıqtı kórinetuǵın qılıwdı talap etedi. Er adamlarda hám hayallarda, stadionda hám manejda otkaziladi; b) Yugurib kelip láńger aǵash menen biyiklikke sekrew (O) - asiklik tur, ol sportshınan tezlik-kúsh sapaların, sakrovchanlikni, mayısqaqlıqtı, shaqqanlıqtı kórinetuǵın qılıwdı talap etedi, jeńil atletikaning eń quramalı texnikalıq túrlerinen biri bolıp tabıladı. Er adamlar hám hayallarda, stadionda hám manejda otkaziladi. Jeńil atletika sekrewleriniń ekinshi toparı :

a) Yugurib kelip uzınlıqqa sekrew (O) - dúzilisine kora aralas túrge kiredi, ol sportshınan tezlik-kúsh, tezlik sapaların, mayısqaqlıqtı, shaqqanlıqtı kórinetuǵın qılıwdı talap etedi. Er adamlarda hám hayallarda, stadion hám manejda otkaziladi; b) Yugurib kelip úsh hatlab sekrew (O) - asiklik tur, ol sportshınan operativlik, kúsh, operativ-kúsh, hám operativ kúshke bolgan shıdamlılıq sapaların hám de mayısqaqlıqtı, shaqqanlıqtı talap etiwshi tur. Er adamlar hám hayallar ortasida stadion hám manejlarda otkaziladi. Jeńil atletikada ılaqtırıwların tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin: 1) togridan Yugurib kelip aerodinamik ayrıqshalıqlarǵa iye hám iye bolmagan snaryadlarni ılaqtırıw ; 2) snaryadlarni sheńber ishinen ılaqtırıw ; 3) snaryadni sheńber ishinen itqitish. Jeńil atletika snaryadlarini ılaqtırıwlarda texnikalıq tárepten hár túrlı yugurib keliw túrin orınlawǵa ruxsat beriledi, lekin final kernewi tek qaǵıydalarǵa tiykarınan atqarıladı. Mısalı, nayza, granata, topni tek bas artınan, elka ústinen ılaqtırıw kerek; disktı hám balǵanı tek qaptal tárepden ılaqtırıw zárúr; yadronı sapchib turıp, burılıp itqitish, yamasa aylanba háreketler atqarıp itqitish múmkin. Nayza (O) (granata, top) ılaqtırıw - asiklik tur esaplanıp, ol sportshınan tezlik, kúsh, operativ-kúsh, mayısqaqlıq, shaqqanlıq sapaların kórinetuǵın qılıwdı talap etedi. Ílaqtırıw togridan Yugurib kelip atqarıladı, er adamlar hám hayallarda, tek stadionda otkaziladi. Nayza aerodinamik ayrıqshalıqlarǵa iye. Disk hám balǵa ılaqtırıw (O) - asiklik túrler, olar sportshınan kúsh, tezlik-kúsh sapaların, mayısqaqlıqtı, shaqqanlıqtı kórinetuǵın qılıwdı talap etedi. Ílaqtırıwlar sheńber ishinen, er adamlar hám hayallar tárepinen, tek stadionda atqarıladı. Disk aerodinamik ayrıqshalıqlarǵa iye. Yadro itqitish (O) - asiklik tur, ol sportshınan kúsh, operativ-kúsh, shaqqanlıq sapaların kórinetuǵın qılıwdı talap etedi. Itqitish sheńber ishinen, er adamlar hám hayallar tárepinen, stadionda hám manejda atqarıladı. Ko'pkurashlar. Kopkurashning klassik túrleri: er adamlarda - onkurash (O), hayallarda - ettikurash (O). Onkurash quramına tómendegiler kiredi: 100 m, uzınlıq, yadro, biyiklik, 400 m, 110 m g/o, disk, láńgerchop, nayza, 1500 m. Hayallarda ettikurash quramına tómendegiler kiredi: 100 m g/o, yadro, biyiklik, 200 m, uzınlıq, nayza, 800 m. Kopkurashning noklassik túrlerine tómendegiler kiredi: osmir ogil balalar ushın segizkurash (100 m, uzınlıq, biyiklik, 400 m, 110 m g/o, láńgerchop, disk, 1500 m); qızlar ushın beshkurash (100 m g/o, yadro, biyiklik, uzınlıq, 800 m). Sport klassifikaciyaında tómendegiler belgilengen: hayallarda - beshkurash, tortkurash hám uchkurash; er adamlarda - toqqizkurash, ettikurash, oltikurash, bes-gúres, tortkurash hám uchkurash. Tortkurash, ilgerileri ol “pionerlar” gúresi dep atalar edi, 11-13 jas daǵı mektep oquvchilari ushın otkaziladi. Kopkurash quramına kiretuǵın túrler sport klassifikaciyaında belgilep berilgen, túrlerdi ozgartirishga yol qoyilmaydi. 3. Shet el mámleketlerde jeńil atletikaning rawajlanıwı Házirgi zaman jeńil atletika sportı Angliyada basqa mámleketlerge salıstırǵanda aldınlaw kirip keldi. 1837 jılı bul erda 2 km jaqın aralıqqa Juwırıwda Regbi qalası kolledji oquvchilarining daslabki jarısları boldi. Kop waqıt otmasdan basqa qalalardıń kolledj oquvchilari da olardıń ǵayratına qoshilishdilar. Keyin jarıslar programmasına qısqa aralıqta Juwırıw, tosiqlar osha Juwırıw hám ogir zatlardı ılaqtırıw kiritilgen bolsa, 1851 jıldan baslap jarıslar programmasına Yugurib kelip biyiklikke hám uzınlıqqa sekrew kirgizildi. 1864 jılda Oksford hám Kembrech univerisitetlari ortasida birinshi bar jeńil atletika jarısı bolib, keyinirek hár jılı otkaziladigan boldi. Jarıs programmasına Juwırıwdıń altı túri, sekrewdiń eki túri kiritilgen edi. Keyinirek programma balǵa ılaqtırıw hám yadro itqitish menen toldirildi. 60 -jıllarda jeńil atletika shınıǵıwları menen úlkenler de qızıqa basladılar. Jeńil atletika menen aristokratlar sport klublarında shugullana basladılar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Andris E.R., Kudratov R.K. Yengil atletika o‟quv qo‟llanma. Toshkent 1998 y
2. Arzumanov G.G., Malixina L.A., Martinova N.B. Lyogkaya atletika v Uzbekistane. T., «Medisina». 1988 g.
3. Kudratov R.K. Yengil atletika. O‟quv qo‟llanma. 2012y
4. Legkaya atletika. Uchebnik dlya institutov fizicheskoy kulturq. Pod. obsh. red. N.G.Ozolina i V.I.Voronkina., Primakova M, FiS. 1989 g.
5. Normurodov A.N. Yengil atletika va uni o‟qitish metodikasi. T.,2011 y.
6. Ozolin N.G tahriri ostida Yengil atletika. T., 1971y
7. Ozolin N. Nastolnaya kniga trenera. M. 2004 g
8. Shakirjanova K.T. Legkaya atletika v Uzbekistane: problemi i zadachi dalneyshego razvitiya. Leksiya. T., 2008, 27 s.
Internet saytlari
1. WWW.uzathletics.u