1§. Jamiyatni axborotlashtirish va kompyuterlashtirish muammolari

11.2. Tizimli dasturlar

 Operatsion tizimlar (Operating systems) – kompyuter ishga tushgan zahoti faoliyat ko’rsatuvchi dasturiy vositalar bo’lib, asosan quyilagi vazifalarni bajaradi:
- kompyuter qurilmalarining ishga tayyorligini tekshirib chiqadi va ularning ko’ngildagidek ishlashini nazorat qilib boradi. Agar qurilmalarning ishlashida nuqsonlar sezilsa, bu haqda o’z vaqtida foydalanuvchiga xabar beradi;
- kompyuterning ishlashi jarayonida uning xotiralaridagi (tezkor xotira, qattiq disk, disketalar) bo’sh joylardan unumli foydalani?ni tashkil qiladi. SHu xotiralarga ma’lumotlarning yozilishini hamda ulardagi ma’lumotlarning o’qilishini nazorat qiladi va bosh-qaradi;
- foydalanuvchining interfeyslari orqali kompyuter bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni o’rnatadi, ya’ni foydalanuvchining buyruqlarini kompyuterga kiritadi va shu buyruqlarning bajarilishini nazorat qilib boradi;
- foydalanuvchining hoxishiga ko’ra boshqa dasturlarni ishga tushiradi va ularning bajarilishini nazorat qilib boradi;
 Foydalanuvchining interfeysi (Uzer interfase) –operatsion tizimning foydalanuvchi bilan muloqotini qulay va ko’rgazmali ravishda olib borishga xizmat qiluvchi maxsus usullari va vositalaridir. Ular buyruqli, ob’ektga yo’naltirilgan va dasturiy interfeyslarga bo’linadi.
 Buyruqli interfeyslar – foydalanuvchining buyruqlarini klaviatura, “sichqoncha” yoki boshqa qurilmalar yordamida kiritishga xizmat qiluvchi vositalardir;
 Ob’ektga yo’naltirilgan interfeyslar – foydalanuvchining fayllar, papkalar (kataloglar), diskovodlar, dasturlar va h.k. ob’ektlar bilan ishlashini tashkil qiluvchi va shu ob’ektlar ustida turli amallarni bajarishiga yordam beruvchi vositalardir;
 Dasturiy interfeyslar – kompyuter qurilmalari bilan foydalanuvchi ishlatayotgan dasturlarning hamjihatlikda ishlashini ta’minlovchi vositalardir.
 Ilova-dasturlar – aynan bir turdagi operatsion tizim boshqaruvida ishlashga mo’ljallab tuzilgan dasturlardir (masalan, MS DOS ilova-dasturlari, Windows ilova-dasturlari va h.k.). Keyingi yillarda ishlab chiqilayotgan operatsion tizimlarning ko’pchiligi boshqa operatsion tizimlarning ilova-dasturlari bilan ham ishlash imkoniyatni beruvchi vositalarga ega.
 Operatsion tizimlarning turlari (Type operating systems). Hozirgi paytda eng ko’p tarqalgan operatsion tizimlar MS DOS, OS/2, Windows, UNIX tizimlaridir.
 MS DOS operatsion tizimlari (Microsoft Disk Operating Systems) – Microsoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan eng dastlabki va eng ishonchli operatsion tizimlardir. Ko’pincha boshqa operatsion tizimlar boshqaruvida ishga tushishga injiqlik qilayotgan kompyuterlar yoki dasturlar MS DOS orqali osonlik bilan ishga tushishi mumkin. Birdan-bir kamchiligi – foydalanuvchi bilan muloqot qilish usullarining noqulayligidir. Lekin bu kamchilik maxsus ishlab chiqilgan fayl-menedjerlar (“qobiq” dasturlar) yordamida bartaraf qilingan. Bunday fayl-menedjerlarga Norton commander (NC) va uning takomillashtirilgan versiyasi Volcov commander (VC) kabi vositalar misol bo’la oladi.
 Shu paytgacha ishlab chiqarilgan MS DOS operatsion tizimining turlari 11.1-jadvalda keltirilgan.
11.1-jadval