1 Jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni nimada Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining o’rni

4 Harf bilan yozish piktografik yozuvlar haqida nimani bilasiz
Yozuv-muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o‘rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv tildan ancha keyin paydo bo‘lgan (tovush tili 400-500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan, yozuvning paydo bo‘lganiga esa IV-V ming yillar bo‘lgan). Yozuv og‘zaki tilga nisbatan ikkilamchi, qo‘shimcha aloqa vositasi bo‘lsa-da, unga qaraganda ko‘p afzalliklarga ega. Tilning vazifasi yozuvsiz amalga oshishi mumkin emas. Ayniqsa, tilning insoniyat qo‘lga kiritgan tajriba-bilimlarni saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi bevosita yozuv orqali bajariladi.
Kishilik jamiyati yaratgan bilim va tajribalar, kashfiyotlar, so‘z san’ati durdonalari va boshqa qimmatli axborotlarning barcha-barchasi avlodlardan avlodlarga yozuv orqali yetib boradi.
Rasmli yozuv ya’ni piktografiya yozuv yaratish yo‘lidagi birinchi qadam bo‘lgan. Piktografik yozuvni ibtidoiy tasviriy san’at ichida yuzaga kelgan deyish mumkin. Toshlarga, suyaklarga, g‘or devorlariga o‘yib ishlangan xilma-xil hayvonlarning rasmlari, umumiy mazmunga birlashuvchi tasviriy lavhalar – bularning bari piktografik yozuvning asoslaridir. Rasmlar yordamida muayyan fikr-axborotni ifodalash, yuborish mumkin ekanligini odamlar juda qadimgi davrlarda anglab yetganlar. Shuning uchun ham rasmli yozuv (piktografiya) dunyodagi mavjud barcha yozuvlarning kelib chiqishi uchun asos bo‘lgan deyish mumkin. Rasmlarning soddalashuvi, ularning o‘zlari ifoda etgan buyumlarning nomiga, ramziga aylanishi va asta-sekin bu ramzlarning og‘zaki til bilan doimiy bog‘lanishi yozuvning takomillashib borishini belgilab beradi.
Eng qadimgi yozuv tizimlari (Misr iyeroglifi, Shumer mixxatlari, Xitoy iyeroglifi) mil.av. IV ming yillikning oxiridan II ming yilliklarning boshlarigacha bo‘lgan davrda shakllangan. Yozuv tizimlari dastlab qadimgi Sharqda vujudga kelgan. Yozuvning keyingi taraqqiyot bosqichi bo‘g‘in yozuvi bo‘lib, u mil.av. II ming yilliklarning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Tildagi so‘zlar soniga qaraganda bo‘g‘inlar soni ancha kam, shuning uchun ham bo‘g‘in yozuvi sezilarli darajada oz belgilar tizimi bilan ish ko‘radi. Harf-tovush yozuvining shakllanishi, yozuv taraqqiyoti tarixida inqilob bo‘lgan.
Bu yo‘nalishdagi ilk yozuv finikiya yozuvidir. Finikiya alifbosining paydo bo‘lishi insoniyat uchun yozuvni takomillashtirish borasida olg‘a qo‘yilgan qadam bo‘lgan. Birinchi marta sof tovush yozuvi, sanoqli harflardan iborat mukammal alifboning yuzaga kelishi jamiyatdagi yozuvni biladigan kishilar doirasini kengaytirib yuborgan. Shuning uchun ham finikiy yozuvi juda tezlik bilan boshqa xalqlar orasida ham tarqalgan. Bu jarayon mil.av. IX asrdan boshlangan. Finikiyaliklar bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lgan qo‘shni xalqlar mazkur yozuv bilan tanishib, tez orada uni o‘z tillariga moslashtirib olganlar. Hozirgi kunda bizga ma’lum bo‘lgan harf-tovush tizimidagi yozuvlarning 4/5 qismidan ko‘prog‘i finikiya yozuvidan kelib chiqqan.
Shumerda (Mesopotamiya) mil.av. IV ming yillikda mixsimon iyeroglif yozuvi kashf qilingan. Shumer yozuvlari suratli yozuvlar bo‘lib, aytmoqchi bo‘lgan fikr sur’at shaklida aks ettirilgan. Lekin sur’atli so‘zlar bilan ko‘p narsani ifoda etib bo‘lmagan va u soddalashtirilib ponasimon mixxat yozuvi kashf etilgan. Mixxat belgili yozuvlar 600 dan ortiq bo‘lgan. Mixxat yozuvi Old Osiyoga keyinchalik Yevropa davlatlariga keng tarqalgan.
Misrda bundan 6-7 ming yil avval 750 belgidan iborat rasmli iyeroglif kashf etilgan. Misr yozuvida narsa va hodisalar turli xil rasm va belgilar bilan ifoda etilgan bo‘lib zamonlar o‘tishi bilan bu belgilar alifbo belgilariga aylangan. Qadimgi podsholik (mil.av. 2800-2250-yillar) davrida 24 ta tovushni bildiradigan alifbo paydo bo‘lgan. Misrliklar yozuvi o‘ngdan chapga qarab yozilgan, shumerliklar yozuvi esa chapdan o‘ngga qarab yozilgan.
Hind yozuvi mil.av. III-II ming yillikda 700 ga yaqin belgi rasmdan iborat yozuv bo‘lgan. Hind yozuvi taxminan 400 yoki 250-300 belgi rasmdan iborat bo‘lgan, Shumer va Xett yozuviga o‘xshatiladi. Mil.av. V asrdan boshlab hindlar braxmi, kxaroshtxi, aramey, gupta yozuvidan foydalanganlar.
Xitoy iyeroglifi mil.av. II ming yillikda kashf etilgan, 2 mingga yaqin iyeroglif bo‘lgan. Xan davrida iyerogliflar soni 18 mingtaga yetgan. Hozirgacha qisman o‘zgarishsiz saqlangan. Dastlab xitoyliklar suyak, yog‘och, cho‘p, teri va bambuk daraxtidan tayyorlangan taxtachalarga yozishgan, V asrdan boshlab ipak shoyi parchasiga yozganlar.
Krit-Mikenda mil.av. III-II ming yilliklarda A va B chiziqli yozuv mavjud bo‘lgan. 1953-yilda ingliz olimlari Ventris va Chadvik B chiziqli Krit yozuvlarini o‘qishga muvaffaq bo‘lgan.
Etrusk, osk, lotin yozuvlari mil.av. VIII-VII asrlarda yaratilgan. Dunyo alifbolari asosan Finikiya alifbosidan kelib chiqqan. Finikiya alifbosi asosida oromiy yozuvi, Eron ahamoniylari yozuvi va Parfiya yozuvi kelib chiqqan. Oromiy yozuvi asosida mil.av. III-II asrlarda sug‘d yozuvi shakllandi, bu yozuv qoldiqlari Panjikent yaqinidagi Qal’ai Mug‘dan, Sharqiy Turkistonning Turfon shahri yaqinidan, Afrosiyob yodgorligidan topilgan. Oromiy yozuvi asosida yana Xorazm yozuvi kelib chiqqan. Bu yozuvning mil.av. V-IV asrlarga oidlari Oybo’yirqal’adan topilgan. Mil.av. IV-III asrlarga oidlari Qo‘yqirilganqal’adan topilgan. So‘g‘d yozuvi va Xorazm yozuvlari asosida 25 harfdan iborat Toxariston yozuvi shakllangan, bu yozuv ko‘ndalangiga chapdan o‘ngga qarab yozilgan.
Sug‘d yozuvi asosida turk yozuvi shakllangan, bu yozuv fanda ko‘k turk yoki runik bitiklari deyiladi. Oromiy yozuvi asosida Kushon-Baqtriya yozuvi (bu yozuv burchakli, to‘trburchakli va aylana shaklda bo‘lgan) shakllangan, bu yozuv qoldiqlari qadimgi Termiz shahridan topilgan.
Oromiy yozuvi asosida yana Baqtriya yozuvi, Baqtriya yozuvidan esa Eftaliylar yozuvi (25 harfli) shakllangan. So‘g‘d yozuvi va Xorazm yozuvlari asosida yana bir yozuv, uyg‘ur yozuvi kelib chiqqan, uyg‘ur yozuvidan manjur hamda mo‘g‘ul yozuvlari shakllangan.
Ierografik yozuv eng noodatiy yozuv turlaridan biridir. Gap shundaki, har qanday belgi so'z yoki iboraning fonetik tovushini etkazmaydi. Kontekstga qarab, u muayyan ob'ektlarni, hodisalarni, tushunchalarni yoki toifalarni majoziy ravishda tavsiflab, ma'lum ma'noga ega. Ierografik yozuv asosan Sharq xalqlari uchun xarakterlidir, garchi dunyoning boshqa qismlarida ajdodlarimiz ba'zida ierogliflardan foydalanib, keyingi avlodlarga ma'lumot uzatganliklari to'g'risida ma'lumotlar mavjud.
Faqatgina yapon tilida 150 mingga yaqin belgilar mavjud, ammo mahalliy Ta'lim vazirligi eng ko'p ishlatiladigan 1850 tani tanlab oldi. Ammo Yaponiyada hamma bir xil tilda gaplashadi, ammo Xitoyga kelsak, bu mamlakatda vaziyat ancha murakkab, chunki hatto qo'shni viloyatlarning lahjalari ham keskin farq qilishi mumkin. Shunga qaramay, Xitoyning ierografik yozuvida qabul qilingan kerakli minimal belgilarga ega bo'lgan kishi hamma uchun ochiq bo'lgan adabiyotlarni o'qishi mumkin. Va bu hodisa, birinchi navbatda, turli xil ma'nolarga ega bo'lgan ko'plab ierogliflarning homonim ekanligi bilan izohlanadi.
Ierografiya individual so'zlar yoki harflarning talaffuzi bilan bog'liq emas, lekin to'g'ridan-to'g'ri o'quvchini tasvirlangan mavzuning qiymatiga olib keladi. Bu fakt yapon tili misolida yaqqol ko'rinadi. Undagi "mol" so'zi ikkita ieroglifda yozilgan bo'lib, ular alohida-alohida "yer" va "ajdaho" degan ma'noni anglatadi. Bunday holda, "mol" so'zini yapon tilida o'qish uchun, bu belgilarning fonetik talaffuzini - (tsuchi) va ryu (tatsu) ni qo'shish kifoya qiladi. Biroq, bu unday emas. Birgalikda, bu ikki belgini, tanish tanish ma'noni anglatuvchi "Mogur" deb talaffuz qilishadi.
Ushbu hodisa ieroglif yozuvidan foydalangan holda deyarli barcha zamonaviy tillarda mavjud. Shuning uchun, agar siz yapon, koreys yoki xitoy tilini o'rganmoqchi bo'lsangiz, avval ularning aksariyati taqdim etiladi, agar umuman tushunarsiz bo'lsa, unda har qanday holatda ham tuman bo'ladi.
Ammo har bir alohida tilda iyerogliflarning ko'pligi o'rganish uchun eng qiyin payt emas. Gap shundaki, ierografik yozuvlarning qiymatlari yozish tartibiga va belgilar kombinatsiyasiga qarab farq qilishi mumkin. Va, masalan, yapon tilida, qiyin kontekstda, yozuvni o'qish va mazmunini aniqlash qoidalarini belgilaydigan ierogliflarga - furigansga maxsus belgilar qo'shilishi mumkin.
Bu yoki boshqa usul, ierografik yozuv analitik emas, majoziy tillarga xosdir. Bu shuni anglatadiki, evropaliklarga, masalan, Janubiy Koreyaning fuqarosining fikrlash tarzini boshqa tushuntirishsiz tushunish juda qiyin bo'ladi. Ierogliflarning belgilangan to'plamini o'rganish jarayonida birinchi navbatda qidiruv so'zlari yoki iboralar atrofidagi kontekstga e'tibor qaratish lozim. Bu aniq ierogliflar yordamida qanday kontseptsiyalar tasvirlanganligini tushunishga yordam beradi va shundan keyingina yozma xabarning ma'nosi ma'lum bo'ladi.