1. Ishsizlikning ijtimoiy iqtisodiy mazmuni Ishsizlikning sabablari va turlari

A) Yashirin ishsizlik:

I_yash(t)qR_hq (t)-R ni (t), (1.)

Bu yerda: R_hq (t) – haqiqiy band bo’lgan ishlovchilar soni (hq), ming kishi; R ni – (t) – ish bilan band bo’lishi zarur bo’lgan normativ ishovchilar soni(ni), ming kishi.

B) Mavsumiy ishsizlik:

I_mav (t) qR (t)Q R_mav (t), (2.)

Bu yerda: R_mav (t) - qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash va aholiga xizmat ko’rsatishning qizg’in davrida mavsumiy ish bilan band, mehnatga layoqatli shaxslar soni, ming kishi.

V) Texnologik ishsizlik:

I_tex (t) q R _old (t) - R_key (t), (3.)

Bu yerda: R _old (t) va R_key (t) – yangi texnika va intensiv texnologiyani qo’llashdan oldin (oldi) va keyin (key) ish bilan band bo’lgan ishlovchilar soni, ming kishi;

G) Tarkibiy ishsizlik:

I_tar (t) q(R _ij.old. (t) – R _ij.key (t)) Q (R _xx.old. (t) – R _xx.key (t) Q

(R _xk.od. (t) – R _xk.key. (t)) Q R _qk.old (t) – R _qk.key.(t), (4.)

Bu yerda: R _ij.old. (t) va R _ij.key (t) – mulkchilikning ijara shaklini qo’llashdan oldin va keyin ish bilan band bo’lgan ishlovchilar soni, ming kishi;

R _xx.old. (t) va R _xx.key (t) – xususiy xo’jaliklar paydo bo’lgandan oldin va keyin ish bilan band ishlovchilar soni, ming kishi;

R _xk.od. (t) va R _xk.key. (t) – hissadorlik korxonalari paydo bo’lgandan oldin va keyin ish bilan band ishlovchilar soni, ming kishi;

R _qk.old (t) va R _qk.key.(t) - qo’shma korxonalar paydo bo’lgandan oldin va keyin ish bilan band ishlovchilar soni, ming kishi.

Mehnat potensialidan foydalanishning ijtimoiy - iqtisodiy samaradorligini oshishi ko’proq ishsizlik darajasiga bog’liq va bu chet el va o’zimizning iqtisodiy adabiyotlarimizda turlicha aniqlanadi. Masalan, yapon statistikasida ishsizlik darajasining (I) ikkita usul amal qiladi:

ishsizlar soni

1) I q ---------------------------------------- (5)

yollanma ishchilar Q ishsizlar
ishsizlar soni

2) I q ---------------------------------------- (6)

ish bilan bandlar Q ishsizlar

Boshqacha yondashishda esa ishsizlik normasi ishsizlar sonini (I_nor) mehnatga layoqatli aholi soniga nisbatan (A) bo’lish orqali aniqlanadi:

I_nor q I / A * 100% (7)
Birinchi yondashishning asosiy kamchiligi shundaki, ishsizlik normasining bo’linuvchisi sifatida barcha ishchi kuchining miqdori emas, balki ish bilan band ishlovchilar soni tanlangan.

Boshqacha yondashishda esa ishsizlik normasini xarakterlashda mehnatga layoqatli aholi soni noto’g’ri foydalanilgan. Chunki mehnatga layoqatli aholining barchasi ish joylarida talabga ega bo’lavermaydi.

Bizningcha, ishsizlik darajasini ishsizlar sonini iqtisodiy faol aholi soniga bo’lish orqali aniqlash lozim:

ishsizlar soni

I q ------------------------------------ * 100% (8)

iqtisodiy faol aholi soni