1. Ishlab chiqarish jarayonida firmalarning xatti-harakati Ishlab chiqarish omillari (resurslar) to‘g‘risida tushuncha

HOJIQURBONOV SOHIBJON G‘OLIB O‘G‘LI
9-2BUXS-20


1. Ishlab chiqarish jarayonida firmalarning xatti-harakati
2. Ishlab chiqarish omillari (resurslar) to‘g‘risida tushuncha.
3.Ishlab chiqarish omillarining1mahsulot hajmining ko‘payishiga ta’siri

Ishlab chiqarish va uni tashkil etish asoslari

B u b o ‘lim ishlab ch iq aru v ch ilarn in g x a tti-h a ra k a ti, ishlab chiqarish
o m illa ri va m a h s u lo t h ajm in i o 'z g a rtirish z a ru r b o ‘lg an d a firm a la r
ish la b c h iq a r is h n i q a n d a y ta sh k il e ta d ila r v a ish la b c h iq a rish x a ­
r a ja tla r in i q a n d a y o ‘z g a r tir a d ila r , - d e g a n m a s a la la rg a e ’tib o r
q a ra tila d i. F irm a va k o rx o n a la m in g asosiy vazifasi m a h su lo t ishlab
c h iq a rib , u n i so tish , m aksim al foydaga e rish ish d ir. M ah su lo t ishlab
ch iq arish u c h u n ishlab ch iq arish jara y o n in i am alga o shirish zarur.
Ishlab chiqarish jarayoni — bu m eh n at va tabiiy jara y o n lam i m a’lum
ta rtib d a k etm a-k etlik d a tashkil etish m ajm uasi b o 'lib , u la r yordam ida
x o m ash y o , m ateria lla r tay y o r m ah su lo tg a ay lan ad i.
Ishlab ch iq arish ja ra y o n in in g yoki m a h su lo t ishlab ch iq arish n in g
asosiy elementlari:

1. 
   K ish ilarn in g foydali m e h n a t jara y o n i, y a ’ni «m ehnat» va « tad ­
   b irk o rlik qobiliyati»;
   
2. 
   M e h n a t v o s ita la ri - m a s a la n : m a s h in a , m e x in iz m la r, t e x ­
   n o lo g iy a , d a s tg o h la r, b in o la r, to v a r m o d d iy b o y lik la ri va b o s h q am e h n a t qurollari;
   
3. 
   M e h n a t b u y u m la ri - x o m a sh y o m a te ria lla r, y o q ilg 'i, ishlab
   ch iq a rish jara y o n id a g i ishlab ch iq a rish i tu g a lla n m a g a n m a h su lo tla r, ixtirolar;
   
4. 
   Ishlab ch iq arishni tashkil etish. Ishlab ch iq arish n i tashkil etish eng
   m u h im va m u rakkab jara y o n b o 'lib , u h am m a n arsan i hal qiladi.
   Is h la b c h iq a ris h n i ta sh k il e tish d e g a n d a , k o rx o n a n i o 'z o ld ig a
   q o 'y g a n m aq sad larig a erish ish u c h u n m e h n a t resu rslari b ilan ishlab
   c h iq a rish v o sitalari(k a p ita l)n i b irlash tirish , ishlab c h iq a rish n in g an iq
   tizim in i tashkil etuvchi b o 'g 'in la ri (sex va u ch astk alar) o 'rta sid a o 'z a ro
   b o g 'liq lik va b ir-b irig a ta ’sir o 'tk a z ish n in g ilm iy aso slan g an shakllari,
   u su llari va y o 'lla ri m ajm u asin i tu sh in ish lo zim . M o d d iy , m e h n a t va
   m oliyaviy resu rslard an u n u m li, ratsional foy d alan ish ishlab chiqarish
   x a r a ja tla rin i, is ro fg a rc h ilik n i k a m a y tiris h , ish la b c h iq a ris h re n ta -bellig in i, d a ro m a d va fo y d an i oshirish, ishlab ch iq a rish n i m ukam m al
   ta sh k il e tish d arajasig a b o g 'liq b o 'la d i. L ek in h a r q a n d a y m alakali
   m e h n a t resurslari va za m o n av iy texnika va texnologiya, a ’lo sifatdagi
   

x o m a sh y o , m a te ria lla r o ‘z - o ‘z id a n is te ’m ol u c h u n y aro q li, fo y d ali b o 'lg a n tay y o r m a h su lo tg a ay lan ib q o lm a y d i. B u n in g u c h u n ishlab ch iq arish n i, shu b ilan birga m e h n a tn i h am tashkil etish za ru r b o 'la d i. M e h n a tn i tashkil etish ishlab c h iq a rish ja ra y o n in in g ajralm as qism i,
ish jo y la rid a xavfsiz, z a ra rsiz m e h n a t s h a ro itla rin i y a ra tish , ish c h i
m e h n a tin i y en g illash tirish , u n in g en e rg iy asin i (ish v aq tin i) tejashga,
m e h n a t m ad an iy a tin i o shirishga q aratilg an ilm iy jih a td a n asoslangan
c h o r a - ta d b ir la r m a jm u a ’sid ir. M e h n a tn i ta sh k il e tis h d a te x n lo g ik, texnikaviy, biologik, sotsiologik va pedagogik fa n la r sohasida erishilgan
y u tu q lar ishlatiladi. D e m a k , resu rslar m avjudligi hali h am m a n arsan i
hal e tm a y d i. M av ju d re s u rs la r m a k sim a l d a ra ja d a iq tiso d iy fo y d a
b e ra d ig a n so h alarg a y o ‘n a ltirilis h i lo zim . 0 ‘z b e k isto n Respublikasi x ilm a -x il ta b iiy re s u rs la rg a b o y m a m la k a t. B u v a z ifa n i m a m la k a t
h a y o tid a k a p ita l v a m e n e d jm e n t h a l e tish i z a ru r.
A m e rik a iqtisodiyotidagi tajriba b u n i m a ’qullaydi. K o rx o n a b o 'y ic h a ishlab ch iq arish jara y o n lari asosiy va y o rd a m c h i jara y o n larg a b o 'lin a d i:
A sosiy texnologik ja r a y o n la r y o rd a m id a xo m ash y o m a terillarn in g
shakli, yirikligi, tu zilish i, k o ‘rinishi va xususiyatlari o 'z g arad i.
Y o rdam ch i ja r a y o n la r aso siy ja ra y o n la rn in g u z lu k siz , b ir m e ’-
y o rd a, ritm d a, m o 'ta d il b o rish in i t a ’m inlaydi. U la r y o rd am id a olingan
m a h s u lo tla r asosiy ish lab c h iq a rish g a x iz m a t q ilad i. U larg a a sb o b -
a n jo m la r ishlab c h iq a rish , e h tiy o t q ism la r va b o sh q a la r kiradi.
X izm a t qiluvchi ja ra yo n la rg a asosiy va y o rd am ch i jaray o n larn in g b ir
m e ’y o rd a m u v a ffa q iy a tli b o ris h in i t a ’m in lo v c h i ja r a y o n la r k irad i. B u n d a y is h la m i m a s h in a s o z lik k o rx o n a s id a tr a n s p o r t x o 'ja lik la ri,o m b o r x o 'ja lik la r i, m a h s u lo t s if a tin i n a z o r a t e tis h ,. L ekin k o rx o n a d a asosiy ja ra y o n la r hal q ilu v ch i
aham iyatga ega.
Ish lab c h iq a rish ja ra y o n la ri n ih o y a td a m u rak k a b ja ra y o n va u la r
o d a td a b ir n ech a fazalarga, b o sq ich larg a b o 'lin a d i:
I. Tayyorlov; II. Q ayta ishlash;III. Y ig'ish yoki m a h su lo t ish lab ch iq arish .
H a r b ir ishlab c h iq a rish fazasi b ir q a n c h a xususiy ja ra y o n la rd a n
ib o r a t, u la r ta y y o r m a h s u lo t u s tid a n n is b a ta n tu g a lla n g a n j a r a -yonlarni ifodalaydi. Xususiy ja ra y o n la r tex n o lo g ik ja ra y o n la rg a b o 'lin a d i.«Texnologik jarayon» deb, bitta ishchi yoki ishchilar guruhi tomo­
nidan bir ish joyida mehnat qurollari (kapital) va mehnat buyumlari
o‘zgarmagan sharoitda bajariladigan ishlab chiqarish jarayonlarining
bir qismiga aytiladi.
S h u n d a y q ilib , m a h s u lo t is h la b c h iq a r is h h a jm i, s o tila d ig a n
to v a rla r h ajm i, u la rn in g b a h o si, x a ra ja tla r v a fo y d a m iq d o ri ish lab
ch iq arish o m illarid an ib o rat b o 'lg a n ish lab ch iq arish texnologiyasiga
b o g 'liq .A g a r firm a y a n g i a v to m o b il ish la b c h iq a r a d ig a n b o 'ls a , « m a -sh in an in g y ig'uv sexlari qay darajala tex n ik a bilan jih o z la n a d i, q a n c h am iq d o rd a m e h n a t resu rslari jalb e tilish i kerak?» d eg an sav o llar h a rd oim shu firm ani qiziqtirib turishi lozim . S huningdek, firm a avtom obil
ishlab ch iq arish n i k o 'p a y tirm o q c h i b o 'ls a , «ishchilar so n in i q a n c h aga osh irish i k erak , y an g i k o rx o n a q u rish k e ra k m i yoki sh u k o rx o n a n ik en g ay tirish , q u w a tin i oshirish z a ru rm i, qaysi biri m aqsadga m u v o ­
fiq?» deg an sav o llar u n i o 'y la n tira d i. B u xildagi savollar h a r q an d a y
ish lab c h iq a rish g a teg ish li. Demak, ishlab chiqarish nazariyasi va
xarajatlar firmani boshqarishdagi markaziy masalalardan biri hisob­
lanadi.
Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi tabiiy resurslar, ish kuchi,
texnologiya, zaruriy tadbirkorlik va boshqaruv qobiliyatini bir-
lashtiruvchi mexanizmdan iborat.
H a r q a n d a y iq tiso d iy tu z u m n in g p iro v a rd m aq sad i —k ish ilarn in g
eh tiy o jin i to v a rla r va x iz m a tla m i ishlab c h iq a rish , taq sim lash o rq a li
q o n d irish d a n ib orat.Iqtisodiy tu z u m n in g b irin c h i ajralm as qism i — b u tabiiy resurslar;Ik k in ch i qism i — ish ch ilar soni;
U c h in c h i qism i — m avjud b o 'lg a n ish k u ch in in g sifati.
R e su rsla r m av ju d lig i hali h a m m a n a r s a n i h al e tm a y d i. M av ju d
re s u rs la r m a k s im a l d a ra ja d a iq tis o d iy fo y d a b e ra d ig a n s o h a la rg ay o 'n a lt i r i l i s h i lo z im . O 'z b e k is to n R e s p u b lik a s i x ilm a -x il ta b iiyresurslarga boy m am lak at. Bu vazifani m a m lak at h ayotida kapital va
m e n e d jm e n t hal e tish i zaru r. A m e rik a iq tiso d iy o tid a g i tajrib a b u n i
m a ’q u llaydi. 8.3. Ishlab chiqarish omillari (resurslar)
to‘g‘risida tushunchaTovarlar ishlab chiqarish va xizm at ishlarini bajarishda ishtirok
etadigan, ishlab chiqarishning pirovard natijalariga ta’sir ko'rsatadigan
resurslar «ishlab chiqarish omillari» deb ataladi.
Iqtisodiyot fanida iqtisodiy resurslarning quyidagi guruhlari mavjud:
- tabiiy resurslar yoki yer va yer osti va ustki boyliklari;
kapital;
- mehnat resurslari;
- tadbirkorlik qobiliyati (tadbirkorlik).
Bu om illam ing har birini iqtisodiyot tizimida o'z o'm i bor, ular
ma’lum xildagi vazifalarni bajaradilar.
T abiiy resu rsla r — tovarlami ishlab chiqarish va xizmat ishlarini
bajarishda ishlatiladigan tabiiy ne’matlardir. Ular — foydali qazilmalar,
o'rmonlar, suv, havo va shunga o'xshashlar. Tabiiy resurslar deganda,
iqtisodchilar «уег» iborasini ham ishlatib, unga ham «ishlab chiqarish
omili» deb qaraydilar. Yer tabiiy om il sifatida o'rganiladi. O 'zbe­
kistonning yer fondi davlat chegaralariga qadar bo'lgan hamma yerlar
hisoblanadi. Davlat yer fondi qishloq xo'jalik maqsadlarida foydalanish
uchun jamoa xo'jaligi va boshqa xo'jaliklarga berib qo'yilgan qishloq
xo'jalik yerlaridan, aholi yashaydigan punktlar (shaharlar, kichik
shaharchalar va qishloq ah oli joylarin in g yerlaridan), sanoat,
transport, kurort, qo'riqxonalarning yerlaridan va boshqa har xil yer-
lardan (davlat o'rm on fondlari yerlaridan, davlat suv fondlari
yerlaridan) iborat.
O'zbekistonning umumiy yer fondi keyingi ma’lumotlar bo'yicha
44,75 min. gektar, shundan sal kam 32 min. gektari qishloq xo'jaligiga
qarashli yerlar. Qishloq x o ‘jaIigi ixtiyoridagi yerlardan 7,6 m ln.ga
o'tloqlar 21,5 m ln.gasi yaylovlar b o'lib , ular 83% tashkil etadi.
D em ak, salm oqli o'rin oladilar. Haydaladigan yerlar 4,5 m ln .ga1
bo'lib, 14%ni tashkil etadi.
Yer fondi quyidagilardan tashkil topadi:
— sug'oriladigan yerlar;
— yaylovlar;
— o'rmonzorlar;
— yo'llar va ko'p yillik daraxtlar bilan band bo'lgan yerlar;
— suv osti yerlari;
— shaxsiy tomorqa xo'jalik yerlari;
—boshqa yerlar.
«Uzgiprozem» mutaxassislari respublikamizdagi qishloq xo'jaligi
korxonalari va xo'jaliklaridagi yaroqli yerlarni baholash bo'yicha
hozirgi vaqtda anchagina ish qildilar. Bunday ishlarni ular yerning
turlari, ekiladigan ekin turlari uchun ajratilgan yerlar bo'yicha ham
amalga oshirdilar (ball hisobida).
O'zbekistonda 98 foizga yaqin qishloq xo'jaligi mahsulotlari sug'o­
riladigan erlardan olinm oqda. («0 ‘zbekiston iqtisodiyoti axborot-
nomasi». No 7-8. 2004-y. 8-b.).
Respublikamizda sug'oriladigan ekin maydonlarining qariyb 90%-
ni paxta va don ekinlari tashkil etadi. Respublikamizda suvni muhofaza
qilish va undan tejab, tergab foydalanishga katta e'tibor qaratilganligi
natijasida 1-gektar yerga sarf qilinadigan suv miqdorini 1993-yildagi
13800 m3 o'rniga 2003-yilda 11500 m3 gacha kamaytirishga erishildi.
Yer inson mehnati mahsuli emas. Ishlab chiqarish om ilining bu
guruhiga tabiat bergan boyliklar, yer osti qazilm a boyliklari ham
kiritiladi. Ular ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladi.
O'zbekistonda yer resurslaridan foydalanish holati ham qoniqarli
emas deb topildi. Ayniqsa, Jizzax, Samarqand, Sirdaryo, Namangan
va boshqa viloyatlarda.
Masalan:
— yerni qonunsiz ravishda egallab olish;
— sug'oriladigan ekinzorlarni qishloq xo'jalik oborotidan chiqib
ketishi;
— ko'plab dala maydonlarni turli xil sabablar bilan ekilmay qolishi;
1Журнал «Экономика и класс собственников». No2, 2004. 47-bet.
- yerdan belgilangan maqsadlarda foydalanilmaslik hollarining
mavjudligi;
- ko'p yerlarni zax, sho'r bosib botqoqlikka aylanib borishi;
- yerdan foydalanishda qonunchilikka rioya qilmaslik holatlari,
mo'ljaldagi ekinlar o'rniga boshqa xil ekinlar ekish;
- statistik hisobotlarga yer miqdorini fermer xo'jaliklari tomonidan
kamaytirib ko'rsatilishi.
O'zbekistonning tabiiy xomashyo resurslari to'g'risida har bir kishi
yetarli darajada ma’lumotga ega bo'lishi foydadan xoli emas. Hozirgi
vaqtgacha O'zbekistonda 2,7 mingdan ziyod turli xil foydali qazilma
konlari va ma’danlar bo'lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga
yaqin mineral xomashyo turlarini o'z ichiga oladi. Shundan 60 tadan
ortig'i ishlab chiqarishga jalb etilgan; 900 dan ortiq kon qidirib
topilgan bo'lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 mlrd. AQ SH
dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, O 'zbekistonning um um iy
mineral xomashyo potensiali — 3,3 trillion AQSH dollaridan ortiqroq
baholanayotganini ham aytib o'tish kerak.
G'oyat muhim strategik manbalar — neft va gaz kondesati, tabiiy
gaz bo'yicha 155 ta istiqbolli kon, qimmatbaho metallar bo'yicha 40
dan ortiq, rangli nodir va radioaktiv m etallar b o'yich a 40 ta,
konchilik-kimyo xomashyosi bo'yicha 15 ta kon qidirib topilgan.
O'zbekiston bir qator foydali qazilmalar, chunonchi, oltin, uran,
mis, tabiiy gaz, volfram, kaliy tuzlari, fosforitlar, kaolinlar bo'yicha
tasdiqlangan zaxiralar va istiqbolli rudalar jihatidan M DH dagina
emas, balki butun dunyoda ham yetakchi o'rinni egallaydi. Masalan,
oltin zaxiralari bo'yicha dunyoda 4-o'rinda, mis zaxiralari bo'yicha 10-
11-o'rinda, uran zaxirasi bo'yicha 7-8-o'rinda turadi.
Jahon banki axborotlariga qaraganda O'zbekistonning yoqilg'i-
energetika potensiali 4,4 mlrd. tonna neft ekvivalentiga teng keladi (J.
«Lkonomicheskoye obozreniye.» No 7. iyul, 2004.).
O'zbekiston noyob yoqilg'i-energetika resurslariga ega. Qidirib
topilgan gaz zaxiralari 2 trln. kub.m. ga yaqin, ko'mir 2 mlrd. t. dan ortiq.
160 dan ortiq neft koni mavjud va h.k. O'zbekistonning tabiiy, mineral
xom ashyo resurslari g'oyatda boy ekanligi va ularning xilma-xilligi
respublikaning kelajakka ishonch bilan qarashiga imkon beradi. 1
O'zbekiston oziq-ovqat sanoati uchun xomashyo yetkazib beruv­
chi, eng ko'p sug'oriladigan yerlarga ega bo'lgan yirik rayonlardan biri.
Bu mamlakatda qulay tabiiy-iqlim sharoitlari, yer-suv va mehnat
1Islom Karimov. 0 ‘zbekiston XXI asr bo'saqasida. «O'zbekiston», 1997-yil. 230-bet.
resu-rslarining m avjudligi tufayli suvni k o ‘p iste ’m ol qiladigan
paxiachilik, sholi, m eva-sabzavotlarni yetishtiruvchi x o ‘jaliklarni
rivojlantirish imkoniyatlari yaratilgan. Respublika va shuningdek, O lrta
Osiyo mintaqalarini rivojlanishini cheklovchi omillardan biri — suv
resurslaridir. O'zbekiston Respublikasi hududida sug'orishning asosiy
m anbalari A m udaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Q ashqadaryo,
Surxondaryo, Chirchiq, Ohongaron daryolari hisoblanadi. O'zbekiston
Respublikasi miqyosida yiliga qo'yiladigan suvlar 10 kub. km., qo'shni
hududlardan kelib qo'shiladigan suvlar esa 89 kub. km.ni tashkil etadi.
O'zbekistonning iste’mol qiladigan suv miqdori yiliga 62-65 kub. km
bo'lsa, shundan qishloq xo'jaligida 85% (53-55 kub. km.), sanoatda —
12% (6 kub. km.) va kommunal xo'jaligida 3% (1,7 kub. km.) ishlatiladi.
Lekin xalq xo'jaligida sug'orish uchun ajratilgan suvdan foydalanish
darajasi ancha past, 64%ni tashkil etadi.
O 'zbekistonda qish loq xo'jaligi yerlarini sug'orish uchun suv
resurslarining 90% sarflanadi, shunda ham suv yetishmaydi. Bunga
sabab, sug'orish usullarining samarasizligi. O'simlikka suvning atigi
40% yetib boradi, qolgani sug'orish inshootlarida yo'qolib ketadi
(40%), sug'orishda esa 20%.
K a p ita l — kishilar tom onidan yaratilgan ishlab chiqarish resurslari
(binolar, inshootlar, mashina va mexanizmlar, kompyuterlar va h.k.)
va shunday ishlab chiqarish resurslarini yaratish uchun sarflangan pul
m ablag'laridir. H ozirgi davrda m ehnat buyum laridan xom ashyo,
m ateriallar, yoq ilg'i, energetika resurslari, ishlab chiqarish jara-
yonidagi ishlab chiqarilishi tugallanm agan m ahsulotlar, ixtirolar,
yangi m ahsulotlar loyihalashtirish, ularni ishlab chiqarishga tay­
yorlash, o'zlashtirish xarajatlari, m oylovchi yog'lar kabi bir ishlab
chiqarish davrida sarf etilgani uchun aylanma kapital nomini olgan va
kapital tushunchasiga kirgan. «Mehnat» va «tadbirkorlik qobiliyati»
birgalikda mehnat resurslarini tashkil etadi.
M eh n a t resu rslari — kishilarning tovar ishlab chiqarish va xizmat
ko'rsatish borasidagi aqliy, jism oniy mehnat qobiliyatlari.
Mehnat kishilarning ongli faoliyati bo'lib, u kamchiliklar, ne’mat­
larni taqchilligiga qarshi kurashish ularni m o'l-ko'lligini ta’minlashga
harakat qiladi.
Mehnat - bu mashaqqat bo'lib, jism oniy, aqliy psixologik va
boshqa inshootlarni ishga tushishini talab etadi.
Tadbirkorlik ishlab chiqarishning muhim om ili sifatida birinchi bor
XIX asrning mashhur ingliz iqtisodchisi Alfred Marshall tomonidan
iqtisodiy tahlil qilishda ajratilgan. Marshall nazariyasi bo'yicha tad-
birk or-tash k ilotch i, ya’ni m eh nat, kapital, yer kabi resurslarni
birlashtirib, qovushtirib ishlab chiqarishni tavakkalchilik bilan o'z
zim m asiga oladi, harakatlar qiladi. Tashabbus ko'rsatib ishlaydi,
natijada foyda oladi. Demak, olimning fikricha, tadbirkor—tashkilotchi.
«Tadbirkorlik» tushunchasi aslida iqtisodchi olim Y.Shumpeterning
nomi bilan bog'liq bo'lib, tadbirkorlik nazariyasi bo'yicha u ancha-
muncha qiziqarli, chuqur ilm iy izlanishlar olib borgan. Iqtisodiyot
uchun resurs sifatida aholining faqat soni emas, balki uning bilimi, ish
tajribasi, mehnat mahorati ahamiyatli. Mehnat va tadbirkorlik qobiliyati
ishlab chiqarishning shaxsiy insoniy om ili hisoblanadi. Resurslar sarfi
texnika-texnologiya darajasiga bog'liq. Bu daraja qanchalik yuqori
bo'lsa, ehtiyojlarni qondirish shu qadar kam resurs talab qiladi yoki
aksincha.
2003-yil 1-iyuldagi rasmiy ma’lumotlarga qaraganda O'zbekiston
Respublikasi aholisi 25849,8 m ing kishi bo'lib, shundan m ehnat
resurslari 50%ni yoki 12925 ming kishini tashkil etdi. Aholining tabiiy
o'sishi 187,2 ming kishi, umumiy o'sishi esa 142,5 ming kishi bo'lgan.
Qishloq aholisi 63,5 foizni tashkil etdi. Mehnat resurslarining ish bilan
band bo'lganlari 9176,75 ming kishi yoki 71% ni tashkil etgan. Demak,
mehnat resurslarining salkam 30 foizi ishsizlar guruhini tashkil etadi.
Xuddi shuning uchun ham O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishni
tezlashtirish yo'llaridan biri bo'lgan tadbirkorlikni rivojlantirishga katta
o'rin berilmoqda. Kichik biznes va tadbirkorlik yangi ish joylarini
yaratib, bozorni tovarlar va xizmat ishlari bilan to'ldiradi.
Mehnat salohiyatining muhim xususiyati - uning yosh ekanligi va
kasb tarkibidir. Demak, hozirgi vaqtda O'zbekiston yuksak darajada
mehnat faolligiga ega bo'lgan, kasb tayyorgarligi bilan ajralib turgan
mehnat resurslariga ega.
Ishlab chiqarish omillarini guruhga ajratishda iqtisodchilar turlicha
yondashadilar. Rivojlangan jamiyatlarning iqtisodiyot nazariyasi
ishlab chiqarish omili sifatida axborot va ekologik omillarni ham
ajratadilar. H aqiqatan ham ularni mustaqil om il sifatida ishlab
chiqarish sam aradorligini osh irish , m alakali ish ch i xodim larini
tayyorlash, inson kapitali qobiliyatlari, im koniyatlari darajasini
oshirishga ta’siri hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ular haqida maxsus,
alohida izlanish kerak bo'ladi.
Axborotlar — mashina, mehanizmlarda, menejment va marketing
modellarida to'plangan, mujassamlashgan bilimlarni tartibga soladi.
Hozirgi ishlab chiqarish sharoitida ekologik omil katta ahamiyat kasb
etmoqda. Bu om il iqtisodiy o'sishni yoki uning zarari, ifloslantirishi,
zaharli gazlar bilan havoni bu zish in i cheklash im pulsi sifatida
namoyon bo‘lmoqda.
Xulosa qilib aytganda, faqat barcha ishlab chiqarish omillarini
ishlab chiqarish jarayoniga kiritgandagina ishlab chiqarishni tashkil
etish mumkin. M a’lum xildagi buyumni ishlab chiqarish yoki xiz-
matlarni bajarish kerakli turdagi omillarni talab qiladi, lekin ulardan
eng asosiylari — yer, mehnat, kapital. Ular o‘zaro bogMiq ravishda
harakat qiladilar va bir-birlarini to‘ldiradilar.
Ishlab chiqarish omillari va resurslarining mahsulot hajmiga ta’siri
funksiyasini quyidagicha ifodalash mumkin:
Q = f (L, К, M)
Bunda:
L - mehnat,
К - kapital,
M — materiallar,
Q - ishlab chiqariladigan mahsulotning maksimal hajmi.
. Ishlab chiqarish omillarining1mahsulot
hajmining ko‘payishiga ta’siri
Firmaning xatti-harakati u yoki bu hajmdagi resurslardan qancha
mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini ko‘rsatadi. Bunday tahlil ishlab
chiqarish funksiyalaridan yoki omillaridan boshlanadi.
«Ishlab chiqarish funksiyasi» deb, ishlab chiqariladigan muhsulot
hajmini firma sarf qiladigan mehnat va kapital resurslari hajmiga
bog‘liqligiga aytiladi. Ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha:
Q = F (L, K)
Bunda:
L — mehnat,
К — kapital.
Bu tenglam a m a’lum turdagi m ahsulotni (m asalan, vino yoki
kompyuter ishlab chiqarish, poyafzal, shakar) ishlab chiqarishning
ma’lum usullari yoki texnologiyasidan foydalanishda q o‘llaniladi. Yoki
mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish omillari —kapital,
mehnat, xomashyo, materillarni birlashtirish uchun zarur bo‘lgan
turli xil usullar to ‘g ‘risida ma’lum darajada bilimlar bo‘lganda
ishlatiladi. M a’lumki, texnologiyalar taraqqiy etib, rivojlanib boradi.
1Ishlab chiqarish funksiyalari deb ham yuritiladi.
Shuning uchun firma ma’lum miqdordagi va sifatdagi ishlab chiqarish
om illarini (resurslarini) tanlagandagina mahsulot ishlab chiqarish
hajmini oshirishi mumkin.
Barcha firmalar samarador bo‘lishga harakat qiladilar. Lekin
buning uchun ishlab chiqarishni shunday usullarini tanlash kerakki,
ular ham texnologik, ham iqtisodiy jihatdan samarador boMsin.
Berilgan hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun boshqa hech
qanday usullar b o ‘lm ay, faqat shu bitta ishlab chiqarish usuli
yordamida kamida resurslarning biron xili bo'yicha xarajatlari oz bo‘lgan
ishlab chiqarish usuli texnologik jihatdan samarador usul hisoblanadi.
Yoki shu berilgan hajmdagi resurslardan ishlab chiqarilgan mahsulot
hajmi maksimal darajada bo‘lsa, bunday ishlab chiqarish usuli texno­
logik jihatdan samarador hisoblanadi. Bu ikki tushuncha bir xil
ma’noni beradi, chunki ular resurslar isrof bo‘lmasligini talab etadi.
Ishlab chiqarish omillaridan foydalanish - isrofgarchilikka yoki
unum siz, foydasiz ishlab chiqarish jarayonlarini qo'llashga y o ‘l
q o‘ymaydi. Ular firmalar samaradorligining ta’m inlanishini taqazo
etadi, ya’ni firmalar har bir ishlab chiqarish om illaridan m a’lum
nisbatda foydalanib maksimal samaradorlikka erishishlari mumkin.
M ahsulot hajmini kam aytiradigan ishlab chiqarish om illarinin g
kombinatsiyasi ishlatilmaydi. Albatta, «ishlab chiqarish har doim ham
iqtisodiy samarador b o ‘ladi» deb aytish haqiqatga to ‘g‘ri kelmaydi.
Lekin «maksimal foydaga erishaman» deb intilgan firmalar resurslarni
bekorga sarf etm aydi, deb aytishga barcha asoslar bor. Foydani
maksimallashtirish uchun firma xarajat qiladigan resurslarni shunday
tanlab olish kerakki, bazorda sotishga m o'ljallangan m ahsulot
miqdoriga ketadigan ishlab chiqarish xarajatlari minim al darajada
b o‘lsin.