1. Ishlab chiqariladigan buyumlarning qisqacha tavsifi va nomenklaturasi

Oq sement ishlab chiqaruvchi korxona (sex) lar uchun ish rejimlarini


quyidagicha tanlash mumkin.

								1-jadval
	Sex,	Bir				Bir	Uskunadan	Uskunalarning
		yilda	Bir kunda
	bo’lim,			Smenadagi		yilda	foydalanish	hisobiy yillik
№		ish	smenalar,
	jarayon			Ish soati		ish	Koeffisenti,	ishlash fondi,
		kuni,	smena
	nomi					soati	kf	Tf, Soat
		kun
	Oq
	sement
1	ishlab	350	3	8+8+8		8400	0,85	6842
	chiqarish
	korxonasi
	Korxonaning ishlab chiqarish quvvatini aniqlash uchun zarur bo’ladigan
	texnologik uskunalarning yillik ishlash vaqti fondi quyidagi formuladan aniqlanadi
			Tf=T* kf ishchi soat				(1.1)
			Tf=T* kf =8400*0,85=7140 ishchi soat

Tf- texnologik uskunalarning yillik ishlash vaqti fondi, ishchi soat T- texnologik uskunalarning yillik me’yoriy ishlash vaqti, ishchi soat


kf –uskunadan foydalanishda to’xtalishlar, joriy va kapital ta’mirlashlarni hisobga oluvchi koeffisiyent bo’lib kf=0, 8-0,9 atrofiga qabul qilinadi.
3. Korxonaning tayyor mahsulot ishlab chiqarishdagi unumdorligini aniqlash

Korxona (sex) ning unumdorligini aniqlashda ishlab chiqarishdagi sifatsiz mahsulot va yo’qotishlar miqdori tegishli me’yorlar bo’yicha qabul qilinadi. Bog’lovchi moddalar ishlab chiqarish korxonalari uchun mumkin bo’lgan yo’qotishlar va sifatsiz mahsulotlarning o’rtacha miqdori (B) 1%. Sifatsiz mahsulot va yo’qotishlarni e’tiborga olgan holda, korxona (zavod, sex) ning yillik hisobiy unumdorligi (Uy^h) quyidagi formula asosida aniqlanadi:

t/y
t/y
bu yerda: U _yh – korxonaning yillik hisobiy unumdorligi (yo’qotish va sifatsiz mahsulotlarni hisobga olgan holda);


Uy^r – korxonaning rejalangan yillik unumdorligi;

B – ishlab chiqarishda sifatsiz mahsulotlar va yo’qotishlar miqdori, % hisobida. Tayyor mahsulot bo’yicha korxonaning unumdorligi quyidagi formulalar asosida

aniqlanadi:

Korxonaning bir oylik unumdorligi (Uo):

t/o
t/o

bu yerda: U _yh – korxonaning yillik hisobiy unumdorligi; NO – bir yilda oyda soni ( - 12)

Korxonaning kunlik unumdorligi (U kun):
, t/k


, t/k

bu yerda: Yi. k.- korxonaning bir yillik ish kuni.

Korxonaning bir smenadagi unumdorligi: (UsM):

t/sm


t/sm
bu yerda: n – korxonaning bir kundagi smenalar soni

Korxonaning bir soatdagi unumdorligi (U soat):

t/soat


t/soat
bu yerda: V – bir smenadagi ish vaqti (soat)

Hisoblashlar natijasi jadval shaklida (1.2-jadval) yoziladi.

Tayyor mahsulot bo’yicha korxonaning unumdorligi jadvali

2-jadval

Tartibi	Mahsulot nomi	O’lchov			Unumdorligi
		birligi
			Yillik	Oylik		Kunlik	Smenali		Soatlik
1	Oq sement	tonna	329950	27496		942.71	314.23		13.092

4. Korxonaning hisobiy unumdorligi asosida xom ashyo miqdorini


hisoblash

Xom ashyo miqdori dastlab namlik e’tiborga olinmasdan hisoblanadi, keyin esa namlik (W) va tashishdagi yo’qolishlar qo’shiladi.

Bir yilda quruq xom ashyoning miqdori (Rq ) quyidagi formuladan hisoblanadi:

, tonna
bu yerda: A–qizdirganda (pishirganda) massaning kamayish qiymati (q.m.k)

Nam xom ashyonig miqdori (Rnam) quyidagicha topiladi:

, tonna

bu yerda: W- xom ashyoning tabiiy namligi, %

Tashishdagi yo’qolishni (Tyu=2 % gacha) hisobga olganda xom ashyoning miqdori (Rt) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

, tonna
Hisoblar yil, oy, kun, smena va soatlar bo’yicha 3-jadvalga kiritiladi. Sement ishlab chiqarish uchun xom ashyolar miqdorini hisoblash.

Sement – 325000 tonna (100%), shundan:

Klinker – 87% - 287056,5 tonna (Klinkerni 100% deb olamiz, shundan ohaktosh 75% - 215292,375 tonna. Kaolin 25% - 71764,125 tonna). Gips - 3% - 9898,5 tonna. Trepel - 10% - 32995 tonna.

1.Kaolin uchun: Quruq xom ashyoning miqdori (Rq)

tonna


A – qizdirganda massa kamayishi, 7%.

Nam xom ashyoning miqdori (Rnam)

tonna

Tyu – tashishdagi yo’qolish, 2%. Shunga ko’ra kaolin uchun oylik, kunlik, smenalik va soatlik xom ashyo sarfi hisoblanadi.

Oylik xom ashyo sarfi:


t/oy

Kunlik xom ashyo sarfi:

t/kun

Smenalik xom ashyo sarfi:

t/smena

Soatlik xom ashyo sarfi:

t/soat
2. Klinkerni tayyorlash vaqtida kerakli miqdordagi ohaktoshni pishirishda quyidagi jarayon sodir bo’ladi: CaCO3=CaO+SO2-42,52 kkal. (40+12+3*16)= (40+16)+(12+2 16) 100=56+44 bu yerda: Ca=40, C=12, O=16 elementlarning birlik atom massa og’irliklari Keltirilgan tenglama shuni ko’rsatadiki, birlik molekula ohaktosh qizdirilganda undan 44 % karbonat angidrit ajralib chiqib 56 % kalsiy oksidi qolar ekan (1 gramm-molekula kalsiy karbonat parchalanishi uchun 42,52 kkal issiqlik, 1 kg CaCO3 parchalanishi uchun esa kkal issiqlik sarf qilinadi, bu yerda 100 – CaCO3 ning g hisobidagi molekulyar og’irligi). Demak, 1 tonna so’ndirilmagan ohak olish uchun 1 (100/56)=1,7857 tonna ohaktoshni kuydirish kerak ekan. Xom ashyoning yillik nazariy yo’qotishlarini hisobga oluvchi koeffisentni quyidagicha aniqlaymiz:


tonna

Bu yerda : – ohakning nazariy yo’qotishlarini hisobga oluvchi koeffitsient

Demak, yillik unumdorlikni ta’minlash uchun ohaktosh miqdori tonna deb qabul qilamiz.
Ohaktosh uchun: Quruq xom ashyoning miqdori (Rq):
tonna

A – qizdirganda massa kamayishi, 3%.

Nam xom ashyoning miqdori (Rnam)


tonna

W – xom ashyoning tabiiy namligi, 7%.

Tashishdagi yo’qolishni (Tyu=2 % gacha) hisobga olganda xom ashyoning miqdori (Rt) quyidagicha aniqlanadi:


tonna
Tyu – tashishdagi yo’qolish, 2%. Shunga ko’ra ohaktosh uchun oylik, kunlik, smenalik va soatlik xom ashyo sarfi hisoblanadi.
Oylik xom ashyo sarfi:


t/oy

Kunlik xom ashyo sarfi:

t/kun

Smenalik xom ashyo sarfi:

t/smena

Soatlik xom ashyo sarfi:

t/soat
2. Kaolin tayyor holda 25%, 71764,125 tonna qo’shiladi. Shunga ko’ra uning qizdirganda massasining kamayishi (A=0 ga teng) kuzatilmaydi. Kaolin uchun: Quruq xom ashyoning miqdori (Rq)


tonna

A – qizdirganda massa kamayishi, 0%.

Nam xom ashyoning miqdori (Rnam)


tonna

W – xom ashyoning tabiiy namligi, 5%.

Tashishdagi yo’qolishni (Tyu=2 % gacha) hisobga olganda xom ashyoning miqdori (Rt) quyidagicha aniqlanadi:


tonna
Tyu – tashishdagi yo’qolish, 2%. Shunga ko’ra kaolin uchun oylik, kunlik, smenalik va soatlik xom ashyo sarfi hisoblanadi.
Oylik xom ashyo sarfi:


t/oy

Kunlik xom ashyo sarfi:

t/kun

Smenalik xom ashyo sarfi:

t/smena

Soatlik xom ashyo sarfi:

t/soat

3. Gips tayyor holda 3%, 9898.5 tonna qo’shiladi. Shunga ko’ra uning qizdirganda massasining kamayishi (A=0 ga teng) kuzatilmaydi. Gips uchun: Quruq xom ashyoning miqdori (Rq)

tonna

A – qizdirganda massa kamayishi, 0%.

Nam xom ashyoning miqdori (Rnam)


tonna

W – xom ashyoning tabiiy namligi, 5%.

Tashishdagi yo’qolishni (Tyu=2 % gacha) hisobga olganda xom ashyoning miqdori (Rt) quyidagicha aniqlanadi:


tonna
Tyu – tashishdagi yo’qolish, 2%. Shunga ko’ra gips uchun oylik, kunlik, smenalik va soatlik xom ashyo sarfi hisoblanadi.
Oylik xom ashyo sarfi:


t/oy

Kunlik xom ashyo sarfi:

t/kun

Smenalik xom ashyo sarfi:

t/smena

Soatlik xom ashyo sarfi:

t/soat

4. Trepel tayyor holda 10%, 32995 tonna qo’shiladi. Shunga ko’ra uning qizdirganda massasining kamayishi (A=0 ga teng) kuzatilmaydi. Trepel uchun: Quruq xom ashyoning miqdori (Rq)

tonna

A – qizdirganda massa kamayishi, 0%.

Nam xom ashyoning miqdori (Rnam)


tonna

W – xom ashyoning tabiiy namligi, 5%.

Tashishdagi yo’qolishni (Tyu=2 % gacha) hisobga olganda xom ashyoning miqdori (Rt) quyidagicha aniqlanadi:


tonna
Tyu – tashishdagi yo’qolish, 2%. Shunga ko’ra trepel uchun oylik, kunlik, smenalik va soatlik xom ashyo sarfi hisoblanadi.
Oylik xom ashyo sarfi:


t/oy

Kunlik xom ashyo sarfi:

t/kun

Smenalik xom ashyo sarfi:

t/smena

Soatlik xom ashyo sarfi:

t/soat
Shunga ko’ra hisoblash natijalari yillik, oylik, kunlik, smenalik va soatlik tartibida jadval ko’rinishida yozib qo’yildi.
Xom ashyoga bo’lgan talab
3-jadval

Tartibi	Mahsulot nomi	O’lchov birligi	Xom ashyoga bo’lgan talab
			Yillik	Oylik	Kunlik	Smenalik	Soatlik
1	Ohaktosh	tonna				414.16	51.77
2	Kaolin	tonna				73.41	9.17
3	Gips	tonna		886		10.1	1.26
4	Trepel	tonna		2953.36		33.75	4.22

5.Korxonaning (sexning) ishlab chiqarish usulini aniqlash
Oq sement ishlab chiqarish ikki mustaqil jarayonga bo'linadi:
1. Klinker ishlab chiqarish (Oq sementning chala mahsulotini tayyorlash).
2. Klinkerni qo'shilmalar bilan birga tuyish (oq sement olish). Birinchi jarayon juda murakkab bo'lib, uning bajarilishi katta xarajatlar bilan bog'liq. Shuning uchun hamma vaqt sement asosini tashkil etuvchi klinkerni tejash 14 kerak. Chunki sement ishlab chiqarish uchun sarflanadigan jami xarajatning ko'p qismi (70-80%) klinker qiymatini tashkil etadi.
Oq sement klinkeri ishlab chiqarishda quyidagi asosiy texnologik jarayonlar bajariladi:
1.Ohaktosh va kaolin qazib olinadi.
2.Xomashyo materiallari tayyorlanadi va maydalanladi.
3.Yoqilg'i tayyorlanadi.
4.Xomashyo materiallari kuydiriladi.
Klinkerni tuyish va oq sement ishlab chiqarishda esa asosan quyidagi texnologik jarayonlar mavjud:
1.Qo'shilmalar tayyorlanadi.
2.Klinker qo'shilmalar bilan birga tuyiladi.
3.Oq sement omborga joylanadi. Talab qilingan kimyoviy tarkibli bir jinsli xomashyo aralashmasini hosil qilish uchun uning tarkibiga kiradigan materiallarni tayyorlash kerak. Bunday aralashmani tayyorlash uchun uning tarkibiga kiradigan materiallar (ohaktosh, kaolin, gips va trepel) ning hammasi mayda qilib tuyiladi va yaxshilab aralashtiriladi. Aralashma tarkibiga kiradigan materiallar maydalab tuyilsa, xomashyo aralashrnasi tarkibidagi oksidlar kuydirilayotganda o'zaro yaxshi ta'sirlashadi. Xomashyo iloji boricha maydalab tuyilsa, u kuydirilayotganda klinkerda ta'sir etishmay qolgan moddalar deyarli bo'lmaydi. Bu vaqtda hamma oksidlar minerallar holida bog'langan bo'ladi.
Mayda. qilib tuyilgan materiallar quruqligicha yoki suvda yaxshilab aralashtirilishi mumkin. Xomashyo materiallari suv bilan tayyorlansa, portlandsement ishlab chiqarish «ho`l» usul deb, quruqligicha tayyorlansa, «quruq» usul deb ataladi. Qaysi usulni tanlash texnologik va texnik-iqtisodiy xarakterdagi bir qator omillarga bog'liq. Quruq usulda xom-ashyo aralashmasi quruq xolda tayyorlanadi va so‘ng aylanma pechlarda kuydiriladi. Olingan klinker xuddi xo‘l usuldagidek sement tegirmonlarida gips va mineral qo‘shimchalar bilan birga tuyiladi. 15 Texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar jihatidan quruq usul afzalroq hisoblanadi. Quruq usulda sement ishlab chiqarish asosan Yaponiya, Germaniya va Italiya kabi davlatlarda keng tarqalgan. Hozirgi kunda mamlakatimizda Navoiy viloyatidagi “Qizilqumsement” hamda Jizzax viloyatidagi oq sement ishlab chiqaruvchi zavodlar ham «quruq» usuldan keng foydalanishmoqda. Quruq usulning asosiy afzalligi – klinker yetishtirish uchun yonilg’i sarfi kamligida. Masalan, ho‘l usulda 1 kg klinker olish uchun 1500 kKal issiqlik sarflansa, quruq usulda bu ko‘rsatkich 750-900 kKal-ni tashkil etadi. Sement ishlab chiqarishning quruq usuli zamonaviy texnologiya hisoblanadi va u boshqa usullarga qaraganda bir qator afzalliklarga ega. Masalan, elektr energiyasi iste'molini 2 baravarga, yoqilg’i iste'molini deyarli 1,5 baravarga qisqartirish mumkin. Ushbu texnologiya hozirgi vaqtda portlandsement ishlab chiqarish uchun eng samarali usul hisoblanadi.