1. Ish jоyi yoritilishini tеkshirish

№ 7-sonli laboratoriya ishi
IZOLYATSIYA HOLATI NAZORATI
Ish mazmuni:
Izolyatsiya va uning sifati holatini aniqlashda tasavvur va ko’nikmalar
hosil qilish, izolyatsiya qarshiligini o’lchash usullarini xamda izolyatsiya holati yuzasidan
nazorat usullarini o’rganish.
1. Nazariy qism
Elektr xavfsizligidagi eng asosiy talablardan biri, tok o’tkazadigan sim va elektr
qurilmalarini yaxshi izolyatsiyasidir. Elektr qurilmalari korpuslari va erdagi simlarni yuqori
darajada qarshilik izolyatsiyasi ularga xizmat ko’rsatuvchi xodimlar uchun xavf xatarsiz sharoit
yaratib beradi, elektr tokidan yong’in chiqishni oldini oladi, tok sirqib chiqishini kamaytiradi,
shuningdek elektr energiya sarf xarajatini kamaytiradi.
Qurilmaning ishlash jarayoni mobaynida, elektr izolyatsiya holati ham ishdan chiqa
boshlaydi, ya’ni uni elektrga chidamliligi kamayishi hisobiga eskira boshlaydi.
Izolyatsiya holatini yomonlashuviga quyidagilar asosiy sabab bo’ladi:

qisqa tutashuv vaqtida, tokni elektr simlaridan o’tishi sababli elektr tokidan qizishi;

quyosh radiatsiyasi sababli chet manbalardan qizishi;

sifatsiz montaj ishlari natijasidagi mexanik nosozliklar, vibratsiya va kabel hamda
simlarni tortish ishlarida ularni juda ham kuchli tortib yuborish;

iqlim sharoiti, atrofdagi ishlab chiqarish muhiti, kimyoviy faol jism va kislotalar,
temperatura, bosim, katta namlik (80% ortiq) va ishlab chiqarish xonasidagi juda quruqlik
darajasi ta’sirlari;
Havo liniyasi izolyatsiyasining past qarshiligida tok o’tkazuvchi simlarni erga tutashishi
mumkin, bu holat izolyatsiyalangan neytralli tarmoqdan foydalanish sharoitini keskin
yomanlashuviga sabab bo’ladi, erga bo’g’iq ulangan neytralli tarmoqda esa, elektr ta’minotini
uzilishiga olib keladi.
Izolyatsiya holati uni tok sirqib chiqish qarshiligi bilan tavsiflanadi. Izolyatsiya holatini
muntazam nazorati, bir vaqtning o’zida uni er va korpusga tutashuvi hamda uning qarshiligi
kamayishini topish, xizmat ko’rsatuvchi xodimlarni elektr tokidan jarohatlanishini oldini
olishdagi eng asosiy vazifa hisoblanadi..
Izolyatsiya holati nazoratini o’tkazish::

montaj va ta’mirlashdan so’ng elektr qurilmalarini qabul qilish vaqtida;

Foydalanish davrida vaqti vaqti bilan, ishlab chiqarish shart sharoitiga asosan bir yilda
1-2 martadan kam emas (juda xavfli binolarda yiliga 3-4 marta)

Doimiy ravishda, mahsus izolyatsiya asboblari (izolyatsiyalangan neytralli liniyalarda)
yordamida qurilmalardan foydalanishda;
Elektr qurilmalarini montajdan yoki ta’mirlashdan so’ng qabul qilib olishda, izolyatsiya
yuqori kuchlanish yordamida sinaladi. Izolyatsiyadagi kamchiliklar teshilish va izolyatsiyaning
kuyishi natijasida aniqlanadi. Aniqlangan kamchilklar bartaraf qilinadi va tuzatilgan uskuna
qaytatdan tekshiriladi
YAxshi izolyatsiyaga zarar etkazmaslik uchun sinov kuchlanishining ta’sir etish vaqtini 1
daqiqadan oshirmaslik kerak. (tok kuchlanish ulangandan so’ng, 1 daqiqadan keyin o’rnatilgan
tok deb hisoblanai)

---

Elektr qurilmalarini o’rnatish (EQO’) qoidalariga asosan, erga nisbatan har qanday ikkita
sim orasidagi uchastkadasida, shuningdek har ikkita sim orasidagi izolyatsiya zanjirining qarshili
0.5 MOm dan kam bo’lmasligi kerak.
Kabel liniyalari uchun izolyatsiya qarshiligi quyidagidan kam bo’lmasligi kerak:
a)shaxarlararo aloqa kabellari uchun (telefon) SHTA 1000 MOm /km;
b)qishloq telefon tarmog’i uchun QTT 2000 MOm/km;
c)shaxar telefon tarmog’i SHTT 1000 MOm/km;
d)kuchli tok uzatadigan kabellar uchun 50+100 MOm/km;
e) kuchli tok uzatadigan havo kabellari uchun 1000 MOm/km;
Bu kuch va er o’rtasidagi izolyatsiya qarshiligidir
Elektrmunosabatlarida izolyatsiya materiali 1.1-rasmda ko’rsatilganidek, eng oddiy
ekvivalent sxemasi kabi taqdim etilishi mumkin.
Bu sxemada izolyatsiyaning to’liq qarshiligi uchta paralellel shoxcha bilan ifodalangan.
O’z ichiga faol qarshilikni olgan I – shox orqali R iz o’tuvchi tok yoki sirqib chiquvchi tok
oqadi.
Izolyatsiya materiali bo’lgan har qanday dielektrik, oxirgi solishtirma qarshilikka egadir
va uning o’tkazuvchanligi nolga teng bo’lmaydi.
1.1-rasm. Izolyatsiya materialini ekvivalent sxemasi.
Ekvivalent sxemasining 2- shoxidan sig’im toki o’tadi. Dielektrik muhit bilan bo’lingan
tok o’tkazuvchi qismlar o’rtasida, shuningdek erga tok o’tkazuvchi qismlar o’rtasida sig’im hosil
bo’ladi. Elektrtarmoq va elektr uskunalarning sig’imi, izolyatsiyaning doimiy dielektrik
materialiga va geometrik miqdoriga bog’liqdir.
Qutblanish hodisasini tasniflaydigan sig’im va faol qarshilik 3-shoxchada ifodalangan.
Ekvivalent sxema parametrlari eksperimental yo’li bilan aniqlanadi. Izolyatsiya
qarshiligi, berilgan kuchlanishni tokni sirqib chiqishi ifodasiga nisbati bilan aniqlanadi.
Tuzuk izolyatsiyada uning qarshiligi tahminan o’zgarmas bo’ladi, chunki sirqib
chiqquvchi tok, berilgan kuchlanishga proportsionaldir.
Ishlatish muddatini uzaytirgan sari izolyatsiya qarshiligi kamaya boradi. Buni 1.2-
rasmdagi sxema tasdiqlaydi.
1.2-rasm. Izolyatsiya qarshiligini ekvivalent sxemasi.
1
2
3
R
iz
C
iz
R
R
1
R
2
R
3
R
n
R
iz
L,km

---

1.3-rasm. Izolyatsiya qarshiligini liniya uzunligiga bog’liqligi..
Izolyatsiya qarshiligi megommetr bilan o’lchanadi. Asbob, o’lchanadigan qarshilik doimiy
tok manbai ta’minotidan ta’minlanadigan, barcha qarshilik etalon qarshiligi va kuchlanish
pasayishiga ulanadigan o’lchov printsipi bo’yicha ishlaydi.
1.4-rasm. M1405megommetrning printsipial sxemasi.
(ilova. 1-o’lchov Megaomax, 2- kiloomax)
M 1405 - megommetr qo’l dastakli doimiy tok generatori, logometr va qo’shimcha
qarshilikdan iborat. Logometr ko’rsatkichi generatorga bog’liq emas, shuning uchun generator
dastagini aylantirishda chastota o’zgarishi o’lchovlar aniqligiga ta’sir qilmaydi. Izolyatsiya
qarshiligi to’g’ri chiziqli emas, u berilgan kuchlanishga bog’liq. SHuning uchun o’lchov
kuchlanishi elktr qurilma kuchlanishidan kam bo’lmasligi kerak. Sanoatda M 1405megommetri
100, 500, 1000 kuchlanishga va MS-06 2500 V kuchlanishga ishlab chiqiladi. Izolyatsiya
qarshiligi, kuchlanish uzatilishi mumkin bo’lgan barcha ta’minot manbai o’chirilgandan so’ng
o’lchanadi. O’lchov natijalari orqali, qisqa tutashuv va erga tutashuvni oldini olish kabi
profilaktika chora tadbirlarini talab qiladigan izolyatsiya kamchiliklari bor uchastkalar
aniqlanadi.
Izolyatsiya qarshiligini shu tariqa o’lchash, tarmoq uchastkalarini boshqa qismlarida
xavfsizlik mezoniga xizmat qilmaydi. CHunki erga tutashadigan tok, jami tarmoq izolyatsiya
qarshiligi bilan aniqlanadi, shuning uchun o’lchovlarni yoqilgan iste’molchidagi ish kuchlanishi
ostida olib borish kerak. Izolyatsiyani bu usulda nazorat qilish faqat izolyatsiyalangan neytralli
tarmoqda mumkin, chunki erga ulangan neytralli tarmoqda nazorat asbobi tok izolyatsiyasi erga
ulangan neytralning kichik qarshiligi orqali o’zgaradi va megommetr “0” ni ko’rsatadi.
Ish kuchlanishi ostida qarshilikni o’lchash, tok manbai va iste’molchilarini ichiga olgan
holada, tarmoqning barcha izolyatsiyai haqida fikr bildirish imkonini beradi. SHu yo’sinda
olingan izolyatsiya qarshiligi berilgan tarmoqdan foydalanishda xavfsizlik darajasi haqida fikr
yuritishga imkon beradi. EQQ (elektr qurilmalari qoidasi)da keltirilgan me’yorlar, bu vaziyatda
izolyatsiya mezoniga xizmat qila olmaydi, chunki ular barcha tarmoq uchun emas, balki uni
alohida uchastkasi uchun berilgan. Kuchlanish ostidagi o’lchovlar bo’yicha izolyatsiyaning
tuzuk yoki nosozligi haqida fikr bildirish, olingi o’lchov ma’lumotlari bilan solishtirish orqali
mumkinAgar bir qancha o’lchov natijalari bir biriga mos kelsa, unda izolyatsiya tuzuk bo’ladi.
Qachonki qarshilik birlamchi kattalikdan 30% ga kam bo’lsa, una qarshilik etarli bo’lmaydi.
Kuchlanish ostidagi barcha tarmoq izolyatsiya qarshiligini belgilashda, uncha katta
o’lchov kuchlanishidan izolyatsiyani ortiqcha yuklamaslik maqsadida (20-30 V) foydalaniladi,
chunki o’lchov vaqtida eng yuqori kuchlanish ostida bo’lgan izolyatsiya, tarmoqning

---

o’zgaruvchan kuchlanishi amplituda mohiyati yig’indisiga va doimiy o’lchov kuchlanishiga teng
bo’ladi. Megommetrlar o’zgaruvchan tokni chegaralash uchun drossel orqali ulanadi.
2. Laboratoriya stendini tasvirlash.
2.1-rasmda virtual laboratoriya stendi ko’rinishi tasvirlangan:
Ishni bajarishda 2.1-rasmda tashqi ko’rinishi tasvirlangan megommetrdan foydalanadi.
Bu megommetr to 350 V doimiy tok va to400 v o’zgaruvchan tok tarmoqlari izolyatsiya
qarshiligini o’lchash uchun foydalaniladi. Asbob ta’minoti uchun 50 Gts chastotali 127 va 220
V o’zgaruvchan kuchlanishdan foydalaniladi.
2.1-rasm. Virtual laboratoriya stendini ko’rinishi.
Megommetr to’g’irlagich va o’lchov qurilmalaridan iborat. O’lchov qurilmasi
o’zida doimiy magnit maydonida joylashtirilgan ikkita ramkadan iborat logometrni
ifodalaydi. Tok 1 VU ga proportsional, tok 2 zanjir qarshiligiga proportsional va shkala
bo’yicha qayd qiladigan xarakatchan sistemada kerakli og’ishga sabab bo’ladi. II-
pereklyuchatel o’lchanayotgan qarshilik chegarasini o’zgartiradi. Asbobda qisqichlar
(liniya), (er) bor. Izolyatsiya qarshiligini o’lchashda “Liniya” qisqichi ob’ektga (simga),
undan so’ng “Er” qisqichi erga ulanadi.
Fazalar o’rtasidagi izolyatsiya qarshiligini o’lchashda “Liniya” va“Er”qisqichlari ushbu
tomirlarga ulanadi.
3. Laboratoriya ishini bajarish tartibi.
1. MOm-3 asbobini o’lchashga tayyorlash:
a) «Vkl» tugma orqali asbobni yoqish;
b) O’lchov chegarasini MOm yoki kOm da o’rnatish (asbobni bir o’lchovga
keltirish).
2
.
KVK va VVG kabellari uchun izolyatsiya qarshiligini o’lchash:
a) kabelning chap tomirini erga nisbatan;
b) kabelning o’ng tomirini erga nisbatan;
s) tomirlararo.
O’lchovlar natijasini 1-jadvalga kiritish.
3. «TEST» tugmasini bosish..
O’lchovlar natijalarini sxema bo’yicha o’tkazish:

---

3.1-rasm. Kabel izolyatsiyasi qarshiligini o’lchash.
1-jadval
Kabel turi
1km.uchun
qarshilik
me’yori
O’lchangan
qarshilik
Kabelni
hisoblangan
uzunligi
Kabel 1 KVK
chap 
tomir-er
o’ng tomir-er
Tomir-tomir
Kabel 2 VVG
chap 
tomir-er
o’ng tomir-er
Tomir-tomir
50
mom/km
50
mom/km
2-jadval
«P» pereklbchatel holati
MOM tomirlar
o’rtasidagi qarshilik
Kabel uzunligi km.
1
2
3
4
5
6
4
. I
zolyatsiya qarshiligini. liniya uzunligiga bog’liqlik grafigini tuzish
4. Hisobot mazmuni
1.
Eksperimental qurilma sxemasi.
2.
Megommetrning tuzilish sxemasi.
3.
Eksperimntal izlanshlar natijasini jadval va grafik ko’rinishda tasvirlash.
4.
Hisob-kitob tenglamasi.
5.
Xulosalar.
5. Nazorat savollari
1.Elektr zanjirlari izolyatsiyasi nazoratini qanday turlari mavjud?
2.Izolyatsiya qarshiligi nimalarga bog’liq?
3.Izolyatsiya materialining ekvivalentlik sxemasi.
4.Megommetr sxemasi va ish printsipi qanday?
5.Elektr zanjirlari izolyatsiyasi qapo’iligining qanday me’yorlari mavjud?
6.Qachon izolyatsiya holati nazorati va ularni sxemasi tadbiq etiladi?