1. iqtisodiyotga kirish

14.5. Iqtisodiy inqirozlarning turlari va ularning xususiyatlari.

Iqtisodiy inqiroz ishlab chiqarishning keskin va sezilarli pasayishi bilan tavsiflanadi. Real yalpi ichki mahsulotning pasayishi, ommaviy bankrotlik va ishsizlik, aholi turmush darajasining pasayishi iqtisodiy inqirozning oqibatlaridir. Birinchi yirik inqirozlar XVII asrda Angliyada yuz bergan. Industrial sanoat iqtisodiyotining rivojlanishi bilan krizislar siklik tavsifga ega bo‘lib, iqtisodiy siklning bosqichlaridan biriga aylangan. Siklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Inqiroz bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi

Inqiroz davrida ishlab chiqarishning qisqarishi, narxlarning beqarorligi, ishsizlar sonining ortishi, ish haqining pasayishi, aholi turmush sharoitining yomonlashishi kabi holatlar yuz beradi. Inqiroz paytida tovarlar aholini sotib olish qobiliyati bilan belgilanuvchi talabga nisbatan ortiqcha ishlab chiqarilganligi va sotilmay qolayotgani bilan yaqqol namoyon bo‘ladi, narxlar va foyda miqdori pasayishi, ishlab chiqarish hajmi pasayishi kuzatiladi. Buning natijasida ishsizlik soni ko‘payadi, ish haqi pasayadi, kreditga talab oshadi, foiz ko‘tariladi, banklardagi qo‘yilmalar ommaviy ravishda qaytarib olinadi.
Iqtisodiy siklning inqiroz bosqichida ressessiya jarayoni kuzatiladi. YaMM hajmining 6 oy va undan ortiq davrda kamayishiga ressessiya deyiladi.
Har bir iqtisodiy inqiroz takror ishlab chiqarish jarayonining keskin buzilishi va izdan chiqishi bilan namoyon bo‘ladi. Bunday holda quyidagi vaziyat yuzaga kelishi mumkin, ishlab chiqarish hajmi talab hajmidan oshib ketadi yoki to‘lov qobiliyatiga ega talab hajmi ishlab chiqariladigan mahulot hajmidan oshib ketadi. Birinchi holda, ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi, ikkinchisida esa kam ishlab chiqarish inqirozi kuzatiladi.
Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi birinchi marta 1825 yilda Angliyada yuz bergan. 1929-1933 yillardagi inqiroz avvalgilaridan ancha kuchli kelgan, shuning uchun u «Buyuk turg‘unlik (depressiya)» deb nomlangan. 1990 yillar uchun tarkibiy inqirozlar (neft, oziq-ovqat, energiya, xomashyo) xos.
Iqtisodiy tushkunlikning xarakteriga, ularning milliy iqtisodiyotning turli sohalarini yoki tarmoqlarini qamrab olishiga, ro‘y berish chastotasiga qarab iqtisodiy inqirozlarning quyidagi turlari farqlanadi. 1. Xo‘jalik tizimida muvozanatning buzilishi miqyosiga ko‘ra inqirozlarni umumiy hamda ayrim sohalarda yuz beradigan inqirozlarga bo‘lish mumkin. Umumiy inqirozlar butun milliy xo‘jalikni va jahon xo‘jaligini qamrab olsa, ikkinchisi qisman, ya’ni ayrim sohalar yoki tarmoqlardagi tanglik sifatida ro‘y beradi.
Ayrim sohalardagi inqirozlarga katta faoliyat sohalari doirasidagi iqtisodiy faollikning pasayishi bilan bog‘liq. Gap pul muomalasi va kreditlar, bank tizimi, fond va valyuta bozorlari (XX asrning 70-yillari global valyuta inqirozi va suzuvchi kurslar tizimiga o‘tish) haqida boradi.
Ayrim sohalardagi inqirozlar quyidagilarni kiritish mumkin: