1. iqtisodiyotga kirish

21.7. O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotiga qo‘shilishi va tashqi iqtisodiy faoliyati.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy tamoyillari ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilmoqda:
birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish bo‘yicha aniq yo‘naltirilgan siyosat yuritish;
ikkinchidan, respublika iqtisodiyotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kapital qo‘yilmalarni keng jalb qilishni ta’minlovchi huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni yanada takomillashtirish;
uchinchidan, respublikaga jahon darajasidagi texnologiyalarni yetkazib beradigan, milliy iqtisodiyotning zamonaviy tuzilmasini yaratishda yordam beradigan xorijiy investorlarga nisbatan "ochiq eshiklar" siyosatining izchil amalga oshirilishi;
to‘rtinchidan, respublikaning mustaqilligini ta’minlaydigan va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq sohalarda mablag‘larni investitsiyalash.
Shuni ta’kidlash kerakki, davlat tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarini qo‘llab-quvvatlashda davom etmoqda. Bu yo‘nalishda bir qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Jumladan " Tashqi bozorlarda mahalliy mahsulotlar raqobatdoshligini ta’minlash va eksportini rag‘batlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida" O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 15 dekabrdagi PF-5286-sonli farmoni, O‘zbekiston Respublikasining 05.24.2019 yildagi "Eksport faoliyatini moliyalashtirish va sug‘urta himoyasi mexanizmlarini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" PQ-4337-sonli qarori.
So‘nggi yillarda eksportni rag‘batlantirish, importni optimallashtirishga qaratilgan hukumat islohotlari va umuman olganda, tashqi savdoni muvozanatlash maqsadida amalga oshirilayotgan siyosat tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ijobiy siljishlarga olib keldi.
O‘zbekiston tashqi savdo hajmi yildan-yilga o‘sib bormoqda. Shunday qilib, agar 2010 yilda respublikaning tashqi savdo aylanmasi 22,199 million dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2019 yilda bu ko‘rsatkich 42200 million dollarni tashkil etdi, deyarli ikki baravar ko‘paydi. Shu bilan birga, eksport 13,023 AQSH dollardan 17,900 million dollarga (1,37 marta), import 9175,8 milliondan 24.300 million dollarga (2.65 baravar) o‘sdi. Bu mustaqillik yillarida erishilgan eng yuqori ko‘rsatkich bo‘lib, bunga eksportdagi tayyor mahsulotlar va xizmatlar ulushini 50% dan ko‘proq oshirish hisobiga erishildi. Natijada, mamlakatning valyuta zaxiralari (bugungi kunda ular 26 milliard dollardan oshadi), ya’ni iqtisodiyotimizning tashqi bozordagi o‘zgarishlarga nisbatan barqarorligi oshdi.
O‘tgan asrning 90-yillari o‘rtalarida, respublika eksport tarkibida xom ashyo ulushi ustunlik qilar edi, bugungi kunda tayyor mahsulot eksporti xomashyo mahsulotlari eksportidan 1,2 baravar oshdi. Bu natijaga noorganik kimyo mahsulotlari, o‘g‘itlar, parfyumeriya va kosmetika mahsulotlari, avtomobillar, trikotaj buyumlar, kiyim bosh kabi mahsulotlarning eksport qilish hajmini oshirish evaziga erishildi. O‘zbekistonning tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish bozor islohotlari jarayonida bo‘lgan milliy iqtisodiyotning real ehtiyojlariga asoslanadi. Ayni paytda O‘zbekistonni global iqtisodiyotga integratsiyalashtirishni, dunyoning rivojlangan davlatlari qatoridan munosib o‘rin egallash asosiy maqsadlardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston dunyoning 193 mamlakati bilan tashqi savdo aloqalarini amalga oshirmoqda. Eng katta tashqi savdo aylanmasi Xitoy (18,1%), Rossiya (15,7%), Qozog‘iston (8,0%), Koreya Respublikasi (6,5%), Turkiya (6,0%) va boshqa davlatlar bilan amalga oshiriladi. Germaniya (2,0%). So‘nggi yillarda qo‘shni davlatlar: Tojikiston, Turkmaniston va Qirg‘iziston bilan savdo aloqalarida o‘sish kuzatilmoqda. Umuman olganda, O‘zbekistonning tashqi savdo aloqalarida ikkita, ya’ni MDH va uzoq xorij mamlakatlari yo‘nalishini ajratish mumkin.
Davlatimiz tomonidan MDH mamlakatlari bilan hamkorlikni kuchaytirish va tashqi savdoni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlar natijasida 2010 yildan 2019 yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasida 90,1% ga, shu jumladan MDH mamlakatlari bilan 55,7% ga, boshqa davlatlar bilan 115,2% ga oshdi.
Ma’lumki, xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi eksportning barqaror o‘sishiga yordam beradi. Mamlakatimizning eksport salohiyatini oshirish, eksport qiluvchilarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va eksportga mo‘ljallangan mahsulotlar turini kengaytirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar eksport qiluvchilar sonini ko‘paytirdi.
Eksport tarkibida energiya va neft mahsulotlari (19,1%), xizmatlar (21,9%), to‘qimachilik va to‘qimachilik buyumlari (9,8%), oziq-ovqat mahsulotlari (7,3%), rangli metallar va ulardan tayyorlangan mahsulotlar (6,0%) eksporti ustunlik qilmoqda.
Eksport bo‘yicha yetakchi sheriklari - Xitoy, uning ulushiga eksportning 18,1%, Rossiya - 12,5%, Qozog‘iston - 7,4%, Turkiya - 6,5%, Afg‘oniston - 5,0% to‘g‘ri keladi. Ushbu mamlakatlarga eksport qilinadigan mahsulotlar tarkibiga energiya tashuvchilar va neft mahsulotlari, kimyoviy mahsulotlar va undan tayyorlangan mahsulotlar, shuningdek oziq-ovqat mahsulotlari kiradi.
Importga kelsak, importning asosiy qismi Xitoydan (17,8%), Rossiya (23,2%), Koreya Respublikasi (8,8%), Qozog‘iston (8,7%), Turkiya (5). 1%, Germaniya - 3,5%, AQSH - 1,4% tomonidan amalga oshiriladi.
2019 yilda xizmatlar eksporti hajmi 2010 yildagi 619,3 million dollarga nisbatan, 560,2 million dollarni tashkil etdi va o‘sish 574,9 foizni tashkil etdi. Temir yo‘l va havo transporti, tibbiy, moliyaviy, sayyohlik va boshqa turdagi xizmatlar ko‘rsatishda yuqori o‘sish kuzatilmoqda.
Respublikada ishlab chiqarilmaydigan va korxonalarning takror ishlab chiqarish sikli uchun zarur bo‘lgan mahsulotlar importi hajmi oshdi. Bu -mashina va uskunalar, kimyoviy mahsulotlar, rangli va qora metallar.
Shunday qilib, tashqi savdoda yildan-yilga ijobiy tendensiyalar kuchaymoqda, import va eksportning tovar tarkibida sifat o‘zgarishlar ro‘y bermoqda, xorijiy sheriklar, ayniqsa MDH davlatlari bilan savdo aloqalari yaxshilanmoqda va ijobiy savdo balansiga erishilmoqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyat, xususan mamlakatda amalga oshirilayotgan tashqi savdo siyosatining natijasi bevosita aholi turmush darajasiga ijobiy ta’sir qilmoqda.