1. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi va qaror topishi Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti

Uslubiyat – bu ilmiy bilishning tamoyillari tizimi, yo`llari, qonun-qoidalari va aniq hadislaridir. Bu ob`ektiv reallikni bilish dialektikasi, mantiq va nazariyani o`z ichiga oluvchi bir butun ta`limotdir. Uslubiyat umumilmiy tavsifga ega, lekin har bir fan o`zining predmetidan kelib chiqib, o`zining ilmiy bilish usullariga ega bo`ladi. Shuning uchun uslubiyat umumilmiy va ayni vaqtda xususiy bo`ladi.
Dialektik usul qoidalari ilmiy bilishning umumiy usuli bo`lib xizmat qiladi. Iqtisodiyot nazariyasida qo`llaniladigan bu tamoyillar quyidagilardir:
1) iqtisodiyot bir-biri bilan aloqada, chambarchas bog`liqlikda, ziddiyatda, o`zaro ta`sir qilib turadigan turli bo`g`inlardan, bo`laklardan iborat yaxlit bir jarayonki, u doimo harakatda, rivojlanishda, mazmun va shakl jihatdan o`zgarib turadigan ichki va tashqi hodisalar bilan aloqada bo`ladi;
2) iqtisodiy jarayonning har bir bo`lagini alohida olib, uning o`ziga xos xususiyatlarini, kelib chiqish va yo`q bo`lish sabablari va oqibatlarini, uning ijobiy va salbiy jihatlarini, ichki va tashqi aloqadorlik va bog`liqlik tomonlarini zamon va makonda o`rganish;
3) iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkabgacha, quyidan yuqorigacha rivojlanishda, deb qarash. Bu erda son jihatidan o`zgarishlar to`plana borib, sifat jihatidan o`zgarishga olib kelishini hisobga olish zarur.
4) ichki qarama-qarshiliklar birligiga va ularning o`zaro kurashiga rivojlanishning manbai sifatida yondashish.
Iqtisodiy faoliyatlar, hodisa va jarayonlar tabiiy, moddiy, shaxsiy omillar va pul mablag`lari kabi omillarga tayangan holda kechadi, bu omillar o`zaro chambarchas bog`liq hamda ziddiyatda bo`ladi va bir-biriga ta`sir ko`rsatadi, ular doimo sifat va miqdor jihatdan o`zgarib turadi, turli davrlarda turlicha ijtimoiy shaklga ega bo`ladi, eski iqtisodiy qonunlar, tushunchalar o`rniga yangilari paydo bo`ladi. Ana shular hisobga olinsa, bu fan uchun dialektika qoidalarini qo`llashning qanchalik zarurligi va muhimligi darhol namoyon bo`ladi. Shu bilan birga, iqtisodiyot nazariyasi fanining o`ziga xos tadqiqot usullari ham mavjuddir, ulardan eng muhimi ilmiy abstraktsiyadir. Iqtisodiy jarayonlarning mohiyati o`zgarishini o`rganishda mikroskoplardan, kimyoviy laboratoriyalardan foydalanib bo`lmaydi, bunda abstraktsiya kuchi ishga solinadi.
Ilmiy abstraktsiya usuli – tahlil paytida xalal berishi mumkin bo`lgan ikkinchi darajali narsalar, voqea-hodisalarni fikrdan chetlashtirib, o`rganilayotgan jarayonning asl mohiyatiga e`tiborni qaratishdir. Bu usul yordamida o`rganilayotgan voqea va hodisaning ichki, ko`zga ko`rinmaydigan mohiyati, uning asl mazmuni bilib olinadi.
Aslida har bir iqtisodiy jarayon yoki hodisa o`nlab omillarning ta`siri ostida ro`y beradi. Mazkur jarayon yoki hodisaning chuqur mazmunini ochib berish maqsadida har bir omilni o`rganish, bir tomondan, o`ta mushkul va sermashaqqat hisoblansa, boshqa tomondan u qadar muhim bo`lmagan jihatlarni ham yuzaga chiqarib, tadqiqotchini voqeaning asl mohiyatidan chalg`itadi. Shunga ko`ra, tadqiqotchi uchun jarayon va hodisalarni ilmiy tahlil qilishda birinchi darajali, ahamiyatli va asosiy omillarni ajratib olib, diqqat markazini shunga qaratish muhim hisoblanadi. Bu harakatlar amalda tadqiqotchining ongida, fikran va muntazam ravishda sodir bo`ladi. Aynan shu jarayon ilmiy abstraktsiyalashdir.
Ilmiy abstraktsiyalash natijasida hodisa va jarayonlarning eng umumiy xususiyat va aloqalarini namoyon etuvchi ilmiy tushuncha – kategoriyalar ishlab chiqilishi mumkin. Masalan, dunyoda ishlab chiqarilayotgan millionlab turlicha tovarlarning tashqi xossalaridagi ko`plab tafovutlardan abstraktsiyalashgan holda, biz ularni yagona iqtisodiy kategoriya – tovar tushunchasi orqali ifodalaymiz. Bunda turli tovarlarni birlashtiruvchi eng asosiy jihat – bu sotish, ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan mahsulot ekanligini qat`iy e`tirof etamiz. Biroq, ilmiy abstraktsiyalash uchun tadqiqotchi muayyan hodisa va jarayonning mazmun-mohiyatiga oid bilimlar bilan yetarli darajada qurollangan bo`lishi lozim. Aks holda, u asosiy va ikkilamchi darajali omillarni to`g`ri ajrata olmay, pirovardida noto`g`ri xulosa chiqarishiga olib keladi.