1. Iqtisodiy bazis tushunchalar. Bozor, uning tarkibi va amal qilish mexanizmi

Bozor iqtisodiyoti – tovar, pul munosabatlariga asoslangan va ularning o’ziga xos iqtisodiy qonunlari asosida boshqariladigan iqtisodiyotdir.
Iqtisodchilar R.Linsi, I. Steynerning obrazli aytishi bo’yicha “ Bozor – bu barcha iqtisodiyot bilan shug’ullanuvchining o’zaro aloqasini ifoda etuvchi sahnadir”. Bozorda faoliyat yurituvchi barcha shaxslarning harakati butun iqtisodiyotning mustahkamlanishiga emas, balki, o’z manfaatlariga qaratilgan. Ana shu barcha yakka tartibda qaror qabul qiluvchilarning faoliyatini tartibga solish bozor iqtisodiyotining yuragi bo’lgan – bozor mexanizmi asosida amalga oshiriladi.
Bozor iqtisodiyotining afzalliklari quydagilardan iborat:

1. 
   Ishlab chiqarish resurslari to’g’ri taqsimlanadi, Bozorda resurslar birinchi navbatda jamiyat uchun zarur bo’lgan sohalarga taqsimlanadi.
   
2. 
   Qisqa axborot asosida ishlab chiqarish samarali tashkil etiladi. Ishlab chiqaruvchilar baho bilan xarajatni bilgan holda samarali faoliyat olib borishlari mumkin.
   
3. 
   Talabga ko’ra ishlab chiqarishni tezda o’zgartirish mumkinligi. Masalan, har yili jahon bozoriga 700 xil yangi radioapparatura sotuvga chiqariladi.
   
4. 
   Fan-texnika taraqqiyotini ishlab chiqarishga tezda joriy qilinishi uchun harakat qilinadi.
   
5. 
   Iste’molchi va tadbirkorlar ishlab chiqarishda erkin harakat qiladilar.
   
6. 
   Barcha ishlab chiqaruvchilar mahsulot sifatini oshirishga harakat qiladilar.
   

Bozor iqtisodiyotining birmuncha kamchiliklari ham bor, ular quydagilar:

1. 
   Atrof muhitni himoya qilish mexanizmi yo’qoladi. Faqatgina qonunlar asosida korxonalarni majbur qilish mumkin.
   

2. Fan-texnika yangiliklarin ishlab chiqarishga tadbiq qilishda ko’pincha, uning oqibatlari hisobga olinmaydi.Masalan, 1948 yili SHvetsiyalik ximik olim P.Myuller DDTni kashf etganligi uchun Nobel mukofotiga sazovor bo’ladi. Lekin, 1960 yili uni insonning nasliga zarari borligi aniqlanib, foydalanish taqiqlanadi.
3. Mehnat qilishga, daromad olishga kafolat bermaydi. Har bir kishi o’zi uchun o’zi qayg’urishi kerak. P. Samuelsenning fikricha “ bozor sistemasi tengsizlikni qayta keltirib chiqaradi”.
4. Fanda asosli, chuqur tadqiqot qilishga imkon bermaydi.
5. Bozor ijtimoiy- zaruriy mahsulot ishlab chiqarishga emas balki, puli borlarning talabini qondirishga harakat qiladi. Iqtisodchilar A.Blomkvist va N. Vonnakontning fikricha “ Bozor xo’jalik faoliyatida qatnashuvchilarga keng erkinlik berish bilan birga, iqtisodiy jihatdan himoyasiz kishilarning ochlikdan erkin o’lishiga imkoniyat beradi”.
6. Iqtisodiyotni notekis rivojlanishiga olib keladi, Bu vaziyatda davlat bu vazifani monpol tarzda hal etishi lozim.