1. Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti hech qachon va hechqayerda

1.Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti hech qachon va hechqayerda

oson, beto‘siq kechmagan. Har doim va hamma davrlarda jamiyat

oldida muayyan muammolar ko‘ndalang bo‘lib turgan. Bular, bir

tomondan, tabiat ofatlarining natijasi o‘laroq namoyon bo‘ladigan

yer silkinishlari, suv toshqinlari, qurg'oqchilik, quyosh radiatsiyasi

o‘zgarishi bilan bog‘liq turli epidemik kasaliiklar va hokazolar bo‘lsa,

ikkinchi tomondan, inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan ijtimoiyiqtisodiy,

siyosiy-madaniy hayotga oid bo'lgan antropogen

muammolardir.

Jahon miqyosida yuz bergan jarayonlaritahlili shuni ko‘rsatadiki,

hozirgi vaqtda, insoniyat uchun o‘tkir, dolzarb bo‘lib turgan

global muammolar quyidagilardan iborat: ■

a) Yer yuzida tinchlikni ta’minlash va yalpi qirg‘in urushlarining

oldini olish (urush va tinchlik muammosi);

* b) atrof- muhitni samarali muhofaza qUish (ekologik muammo);

d) aholi sonining orta borishi bilan ishlab chiqarish rivojlanishi

mutanosibligiga erishish (demografik muammo);

e) Yer yuzi aholisini zarur oziq-ovqat va energiya manbalari

bilan ishonchli ta’minlash;

f) ochlik,- qashshoqlik va qoloqlikni tugatish uchun yuksak

rivojlangan va ulardan keyinda qolgan mamlkatlar o‘rtasidagikeskin

farqni bartaraf etish;

g) xavfli kasalliklarni tugatish;

h) inson ma’naviy-axloqiy muhiti sofligini ta’minlash (etikologiya

muammosi) va boshqalar.

Bu muammolaming har biri u yoki bu darajada ijtimoiysiyosiy,

iqtisodiy, huquqiy nuqtayi nazardan ilmiy tahlil etilgan.

Ayni vaqtda, davrimizning umumbashariy muammolarining

falsafiy talqini ham ilmiy adabiyotlarda o‘z ifodasini topmoqda.

Global muammolarni falsafa nuqtayi nazaridan o‘rganishda,

dastawal ularning mohiyati, kelib chiqish sabablari, bartaraf etish

yoilarini, umummetodologik jihatlarini tadqiq etishga e’tibor

berilmoqda. Buning uchun bu muammolarni tahlil qilishda

falsafaning tarixiylik, mantiqiylik, tizimiylik kabi tamoyillariga

suyanilmoqda. Global muammolar insoniyat rivojlanishining

natijasi hisoblansa-da, hozirgi zamon sharoitida yuzaga kelgan

ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning ham oqibatidir.

Kelib chiqishi, chuqurlashib borishi, ko‘lami va hal etilishining

murakkabligi jihatlariga ko'ra, ularni uch guruhga ajratish mumkin:

Birinchisi, mavjud ijtimoiy tuzumning tabiati, turli mintaqa

davlatlarining xilma-xil manfaatlari Шап taqozo etilgan-muammolar.

Ikkinchi guruhi,- „inson

kelib chiqadigan muammolar. >

Uchinchisi, „jamiyat-tabiat“ tizimi doirasidagi munosabatlardan

kelib chiqadigan muammolar.

Global muammolarning turlari o‘zaro qanchalik farqlansada,;

bu sohalardagi umumiylik, dastawal, butun insoniyatning

hayoti shart-sharoitlari, imkoniyatlari va istiqboli masalalaridir.

Ikkinchi tomondan, ular , u yoki bu damjada hozirgi davrning

bosh omili — fan-texnika inqilobi bilan aloqadordir, ya’ni uning

oqibatidir. Bizning davrimizda fanning rivojlanish sur’atlari g‘oyat

kattadir. Fanda erishilgan kashfiyotlar tezda yangi texnika vositalari

yaratishni ta’minlasa, o‘z navbatida, texnika rivojlanishi ham fanda

yangi o‘zgarishlar sodir etishga jiddiy turtki bermoqda. Bulaming

natijasi o‘laroq, erishilgan kashfiyotlar muayyan maqsadlarga

xizmat qilmoqda. Bu esa global muammolarning yanada o‘tkir,

dolzarb bo‘lib turishiga olib kelmoqd^J^

Jamiyat ichki ziddiyatlari tiig‘dirgan global muammolar

Insoniyat o'zining bir hayot tarzidan ikkinchisiga, masalan,

ko'chmanchi chorvachilikdan dehqoncMlikka o‘tishi jarayonida

tayyor mahsulotlarni iste’mol qilishdan, ulami qayta tayyorlash

va ekin ekib, yetishtirishga o‘tishi bilan ijtimoiy munosabatlar

rivojlanib ketdi. Xususiy mulkchilik munosabatlarining qaror

topishi bilan kishilik jamiyatida hukm surgan sodda ko‘rinishdagi

ijtimoiy tenglik barham topib, uning o‘rniga mahsulot olish bilan

bogMiq bo‘lgan munosabatlar yuzaga keladi. Kishilar ijtimoiy

hayotining tashkil etilganligi jamiyat ilgarilama harakatida notekislik

va mavjud muammolarni hal etishda urushlardan vosita sifatida

foydalanish zaruriyatini keltirib chiqardi. Hozirgi vaqtda eng katta

global muammo bo‘lgan urush va tinchlik muammosini ana shu

tarzda jamiyat ichki rivojlanishi jarayonlari maydonga keltirgan.

Ma’lumki, urush va tinchlik muammosi mamlakat ichida yoki

uning tashqarisida, mamlakatlar o'rtasidagi munozarali masalalami

hal ctishda siyosiy zo'ravonlik ishlatish, yoxud uni istisno etishni

bildiradi. Tinchlik — xalqlaming xohish-irodasi, orzu-umidi bo'lsa,

urush esa, aksincha, hukmron kuchlarning siyosati oqibatidir.

Yozma yodgorjiklarning guvohlik berishicha, so'nggi 6 ming yil

davomida, yer yuzida 15 mingdan ziyod urushlar sodir bo'lgan.

Shu davr ichida atigi 300 yilgina urushsiz kechgan.

Amerikalik olim R. Klarkning „Urush ilmi va tinchlik" kitobida

keltirilgan ma’lumotlarga ko'ra, turli davrlarda yuz bergan urushlar

tahlili shuni ko'rsatadiki, 1820— 1859-yillarda yer yuzida 1 mlrd

aholi yashagan, 92 urushda 800 ming kishi halok bo'lgan, 1860—

1899-yillarda 106 urushda 1,3 mln., 1900— 1949-yillarda esa 117

ta urushda 142,5mln odam qirilib ketgan.

Bizning davrimizda ham mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlar

sohalarida zo'ravonlikka intilish, buning uchun yalpi qirg'in

qurollarini ko'plab ishlab chiqish bilan harbiy ustunlikka erishish

u yoki bu davlatlar tashqi siyosatining muhim yo'nalishi bo'lib

qolmoqda. Shunday bir vaziyatda,termoyadro urushiga yo'l

qo'yilgudek bo'lsa, jahon miqyosida shunday halokat yuz beradiki,

uning natijasini hisob-kitob qiladigan mavjudotning o'zi bo'lmay

qoladi. 1945-yil 6- va 9- avgustida ikkita kam quwatli atom

bombasining amerikaliklar tomonidan Yaponiyaning Xirosima va

Nagasaki shaharlari ustida portlatilganligi oqibatlari ham buni yaqqol

ko'rsatgan edi.

Insoniyatga 50 yildan ko'proq vaqtdan beri xavf solib turgan

atom dahshati oqibatlarini matematikaning hozirgi yutuqlari

asosida modellashtirish shuni ko'rsatdiki, bizning davrimizda

to'plangan 50 mingdan ortiq yadro zaryadlarini 100—150

megatonna (Xirosimaga tashlanganidan 10—15 marta katta)

quwatga ega bo'lgan qismi (bitta atom suv osti kemasidagi portlovchi

modda 200 megatonna) portlatilsa, Amerika, Yevropa va

Osiyodagi asosiy shaharlar yong'in ostida qolib ketishi, bir oydan

so'ng yer ustidagi atmosfera harorati 15—20°C, ayrim mintaqalarda

esa 40—45°C pasayib, uning aylanishi (sirkulatsiyasi) mutlaqo

o'zgarishi, Shimoliy yarim shardan janubga qarab tarqalgan

nur o'tkazmaydigan qora qatlam butun sayyorani qoplab olishi

yuz beradi. Chuchuk suvning barcha manbalari muzlaydi, barcha

ekologik aloqalar uziladi, hosil nobud bo'ladi. Yer ustidagi hayot

tugaydi.
2.Global muammo sifatida tinchlikni ta’minlash harbiy xarajatlami

keskin kamaytirishni ham taqozo etadi. Negaki, 1900- yildan

bed harbiy ishga ajratilgan mablag'lar 30 martadan ko'proq oshib,

90-yillar boshida 500 mlrd dollardan ham yuqori bo‘ldi. Harbiy

yoki u bilan bog‘liq ishlab chiqarish sohalarida 60 mln kishi faoliyat

ko'rsatgan. Jumladan, muntazam qo'shinlarda 25 mln dan ortiq

shaxsiy tarkib, 10 mln yarim harbiy qo‘shilma, harbiy

muassasalarda ishlovchi 5 mln fuqaroviy kasb egasi bor.

Hozirgi vaqtda oddiy qurol-yarog‘laming vayronlik keltiruvchi

kuchi ham yadro quroli darajasiga yaqinlashib qolmoqda.

Global muammolardan yana bin — ochlik, qashshoqlik va

savodsizlikning oldini olish uchun rivojlangan va rivojlanayotgan

mamlakatlar o‘rtasidagi ziddiyatlaming oldini olishdan iborat.

Rivojlanayotgan mamlakatlar turlicha tarzda va turlicha

muddatlarda kechgan kurashlardan so'ng siyosiy mustaqillikka

erishgach, yangidan yaratilgan siyosiy tizimlar asosida o‘z

iqtisodiyotini, davlat tizimini Ьафо etishga kirishdilar. Ularning

ichidagi bir qancha mamlakatlar sobiq sotsialistik tuzum davlatlari

bilan g‘oyaviy, savdo-iqtisodiy va harbiy-siyosiy sohalarda keng

hamkorlik qilgan edi. Lekin, bularda ham, boshqalarida ham

iqtisodiyotda, uning bilan taqozo etilgan ijtimoiy hayotning barcha

sohalarida qoloqlik davom etaverdi. Buning eng asosiy sabablari va

umumiyjihatlari tashqi va ichki omillarga borib taqaladi.

Tashqi omil — ilgari mustamlaka yoki qaram bo'lgan

xalqlarning o‘tmishi bilan bog'liqdir. 0 ‘tmishda ularning xo'jalik

hayoti zo'rlik bilan o‘zgartirilgan, ko‘pincha turg'un holda bo'lgan

qoloq siyosiy munosabatlar saqlab qolingan edi. Milliy mustaqillik

qoMga kiritilgandan keyin ham sobiq mustamlakalarda metropoliyalar

yirik markazlarining iqtisodiy ta’siri saqlab qolindi.

Ijtimoiy-iqtisodiy qoloqlikning davom etishi, ularning xo‘jalik

taraqqiyoti yo‘nalishi ustuvor darajada sobiq metropoliya bilan

mavjud aloqalarni davom ettirishga qaratildi. Natijada, xalqaro

monopolistik guruhlarning qoloq mamlakatlar ustidan xo‘jayinlik

qilishi davom etaverdi. Rivojlanayotgan mamlakatlardan

olinayotgan foyda zayom va qarzlarni foizli qaytarish hamda

keltirilgan mahsulotlarga belgilangan monopol bahodan foydalanish

tufayli,ularning iqtisodiyotiga sarf etilgan kapital mablag‘

lardan bir necha marta ko‘p bo‘lmoqda. Masalan, Yer yuzida

eng kam rivojlangan mintaqa bo'lgan Afrikada (Janubiy Afrika

Respublikasini qo'shmaganda) o‘lim, umrning qisqaligi, savod-

sizlik, qashshoqlik dunyo bo‘yicha birinchi o.￡rindaligiga qaramay,

bu yerdan faqatgina AQSH olgan daromad 1950-yildan 1975-

yilgacha 5436 mln dollar bo‘ldi (foyda 200 % dan ortiq). Keyingi

15 yilda ham bu ko‘rsatkich saqlab qolindi.

Aksariyat rivojlangan davlatlar „uchinchi dunyo “ mamlakatlariga

xomashyo manbayi, sarmoya bozoriga kapital chiqarish

uchun qulay soha sifatida qaraydilar. Pirovardida, rivojlanayotgan

mamlakatlarning ijtimoiy rivojlanishi tashqi omillarga bog‘liq bo‘lib

qolmoqda.

Ichki omil — sobiq mustamlaka mamlakatlari iqtisodiyotining

ko‘p ukladliligi, uning ichida belgilovchi mavqeyi — mayda tovar

islilab chiqarishga asoslanganligidadir. Ma’lumki, bu uklad ijtimoiyiqtisodiy

rivojlanishni jadallashtirishga xizmat qilsa ham raqobatga

bardoshi nuqtayi nazaridan nochor hisoblanadi.

Iqtisodiyotning ko‘p ukladliligidan jiddiy ijtimoiy oqibatlar

kelib chiqadi. Jumladan, rivojlanayotgan mamlakatlarda shunday

ijtimoiyTmadaniy muhit mavjudki, unda turli-tuman ijtimoiy

kuchlar, guruhlar, qatlamlar va hokazolar o‘zaro juda murakkab

munosabatda bo‘lib, ularni boshqarish qiyin.

Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z ilgarilama harakatida keyinda

qolishning ijtimoiy sabablaridan yana biri — bu sobiq metropoliyada

tayyorlangan mutaxassislarning o‘z mamlakatlaridan ketishidir.

Buning sababi muayyan darajada ishsizlik bilan bogliq bo‘lsa-da,

lekin, asosan, metropoliya madaniyati va hokazolar tufaylidir.

Yuksak rivojlangan mamlakatlar sobiq mustamlakalardan kelayotgan

mutaxassislar, hisobiga salmoqli foyda olmoqda. Masalan,

AQSH da bulardan foydalanish natijasida yangidan mutaxassislar

tayyorlashda ancha mablag1 tejalmoqda.

Rivojlanayotgan mamlakatlar ijtimoiy qoloqligining kolami

keng, uning omillari shunday tabiatga egaki, bu qoloqlik hech

qachon o‘z-o‘zidan bartaraf etilmaydi, aksincha, chuqurlashib

borish mayliga ega. Aholining ko‘pchilik qismi qashshoqligi ortib

borayotganligi ijtimoiy ofatga aylanib qolmoqda. Mamlakat

miqyosidagi iqtisodiy qiyinchiliklar u yoki bu tarzdagi umumdavlat

dasturini amalga oshirish imkonini bermayotir.

Bunday katta xavfning mavjudligi taraqqiyparvar; kuchlarni

o'ylantirib qo‘ymasligi mumkin emas. Ularning tashabbusi bilan

rivojlanayotgan mamlakatlarning muammolari BMT darajasida bir

necha marta muhokama obyekti bo‘ldi. Bu muammolar hozir ham

bu tashkilot diqqat markazidadir. ,

3.Hozirgi vaqtda insoniyat ma’naviyati sofligini saqlab, uni

ma’naviy tanazzuldan asrash ham umumbashariy muammoga

aylanib bormoqda. Gap shundaki, zo'ravonlik va nafrat kishilar

o‘rtasidagi munosabatlarda chuqur ildiz otib, ma’naviy muhitni

tobora zaharlamoqda. Buni to‘xtatib qolish va keskin kamaytirishga

erishish vazifalari insoniyatning dunyo miqyosida kuch-g‘ayratlarini

birlashtirishni taqozo etmoqda. Aibatta, ,,etikoxavf“, ,ptikofalokat“

nomi bilan qayd etilayotgan hodisalar, u yoki bu darajada,

insoniyat rivojlanishining octmishida ham uchragan va sivilizatsiyaning

yo‘ldoshi bo‘lib kelgan. Bir tomondan, madaniyat rivojlanib,

boyib, tobora umuminsoniy tus olib borsa, ikkinchi

tomondan,turli-tuman manfurlik va og‘u timsoli bo'lgan jinoyatchilik,

bangilik, fahsh, terrorchilik, ichkilikbozlik kabi illatlar

ham kuchayib bordi.

Yaqin vaqtlargacha ma’naviy muhitni global darajada buzuvchi

yuqoridagi illatlaming tabiatini izohlashda marksistik va ,,buijuacha“

deb atalgan qarashlar mavjud edi. Chunonchi, birinchi riuqtayi

nazarga ko'ra, bulami faqat antagonistik jamiyatlar tug‘diradi. Bu

jamiyatlar o'rniga sotsializmni barpo etish bilan ulaming ijtimoiy

ildizlari yo‘qotiladi, deb hisoblanilardi. Lekin, ijtimoiy amaliyot

bunday qarashlarning xayoliy ekanligini ko‘rsatdi. Dunyoning

barcha qismida, shu jumladan, sobiq sotsialistik tizim mamlakatlarida,

etikoxavfning, mohiyatiga ko‘ra, umumiy ekanligi ma’lum

bo‘ldi. Bundagi asosiy farq esa, xavfli illatlaming namoyon bo‘lishi,

turlari va tarqalganligi darajasini ifodalaydi, xolos. Chunonchi,

AQSH bo￡yicha shunday ma’lumotlar ma’lum: mamlakatda

(1970—1980-yillarda)jinoyatchilik 3 marta, uning o‘sish sur’atlari

esa 10 baravar ortdi. Bundan o‘n yilcha oldin AQSH Prezidenti

R.Reygan shunday degan edi: )yMamlakatda har 30 soniyttda

qasddan odam о ‘Idirish, har 10 soniyada — nomusga tegish, har

10 soniyada — hayotga xavf soladigan hujum, har 30 soniyada

— avtomobil o ‘g (irlash va hokazolar sodir bo 'lmoqda4 .

Bunga o‘xshagan ahvolni boshqa ko￡pgina mamlakatlarda ham

ko‘rish mumkin. Jahondagi ko‘pgina mamlakatlarda iqtisodiy

jinoyatehilik soni oshib bormoqda.

Etikologik rttuammolar tizimida kormpsiya — amaldor

shaxslami sotib olish orqasida yuz berayotgan jinoyatlar salmog'i

tobora ortib bormoqda. Bunday jinoyatning subyekti ishlab

chiqaruvchilar bilan siyosatchilar, harbiylar, parlament a’zolari,

ma’muriy va boshqa boshqaruv bo‘g‘inlaridagi ko'pgina

amaldorlardir.

Jinoyatning bu ko'rinishi jamiyat rivojlanishining o'tish davri,

deb atalgan bosqichlarida, ayniqsa, yalpi tus oladi. Chunonchi,

Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligiga kirgan mamlakatlar hozirgi

sharoitda bu hodisa bilan to‘qnash kelib turibdi1.

Ma’naviy muhitni bulg‘ashda keyingi vaqtlarda, ayniqsa,

ichkilikbozlik va bangilikning o‘mi katta bo‘lmoqda. Ko‘pgina

mamlakatlarda (masalan, Eron Islom Respublikasida, 0 ‘zbekiston,

Fransiyada, AQSH va boshqa mamlakatlarda) narkotik moddalami

tarqatganlik uchun og‘ir jazo choralari belgilangan. BMT darajasida

ham zarur tashkilotlar tuzilib, bu ijtimoiy illatga qarshi kurashilmoqda.

Lekin, bangivor moddalar tayyorlash va sotishdan g‘oyat

katta foyda olayotgan korchalonlar bu og‘udan o‘layotganlar soni

yildan yilga oshib borayotganligiga qaramay, barcha imkoniyatlardan

foydalanmoqdalar.

Etikologiyaviy muammo tarkibida terrorchilikning o‘mi alohidadir.

Terrorchilik ijtimoiy antogonizm bilan bir vaqtda, uning

shakllaridan biri sifatida kelib chiqqan. Uning xillari tobora ko‘payib

bormoqda. Hozirgi vaqtda siyosiy terrorchilikdan tashqari, iqtisodiyot

bilan bog‘liq terrorchilik ham kuchayib bormoqda.

Chunonchi, havo qaroqchiligi yo‘li bilan tayyoralami olib qochish,

odamlami garovga olish va evaziga pul olishga urinishlar tez-tez

ro‘y berishini axborot vositalari tarqatib turibdi.Terrorchilik o‘zining

bir qator belgilariga ko‘ra uyushgan tus olmoqda. Pomografiya,

islovatxonalar, so'ngra bangivor moddalarni tarqatish maqsadida

davlat tizimidagi amaldorlami sotib olishga erishib, o‘z faoliyatini

davom ettirayotgan mafiya buning yaqqol timsolidir.

Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, Yerdagi hayotni saqlab qolishning

asosiy sharti — yalpi qirg‘in urushlarining oldini olish hamda

sayyoramizning bir qancha mintaqalari xalqlari qoloqligini tugatib,

insoniyat jamiyati mutanosib rivojlanishiga erishish va ma’naviy

muhitni sog‘lomlashtirish uchun insoniyat kuch-g'ayratlarini

birlashtirish lozim bo‘ladi.

4.Agar iqtisodiy ahvol jamiyat rivojlanishi ichki qonuniyatlari bilan

taqozolangan bo‘Isa, ,{lemografiyaviy portlash “ insonning xohishirodasi,

mavjud an’analarga sodiqligi, madaniy darajasi, turmush

mezonlari va hokazolar bilan belgilanadigan jarayondir.

Yer sathida ilk paleolit davri boshida 100—200 ming, so'ng

paleolit boshida — 1 mln, neolit boshida — 10 mln, oxirida 50

mln, eramiz boshlarida — 230 mln odam yashagan. Sayyoramizdagi

aholining soni hozirgi vaqtda, 6,5 mlrd dan ortdi. Bu raqamlarda

aholining soni o‘sib borganligi qayd qilingani ko‘rinadi. Aslida esa,

bu raqamlar odamlarni tegishli moddiy vositalar (oziq-ovqat,

kiyim-kechak, turar joy va h.k.) bilan ta’minlash, zarur ma’lumot

darajasi, tibbiy va huquqiy xizmat, tegishli ijtimoiy muhofaza,

yosh avlod tarbiyasi masalasini ham kun tartibiga qo‘yadi.

Olimlar aholining o ‘sishi bilan bog‘liq masalalarga XVIII

asrdayoqe’tiborberishgan. Xususan, ingliz iqtisodchisi R.T.Maltus

bundan 200 yil awal shunday yozgan edi: ,/lgar past tabaqa

sinflar nodonligi va buzuqligiga qaramasdan ко ‘payib boraversa,

и holda m a ’rifatli sinflar o ‘zlarining yaqinlariga bo'lgan

nasroniylarcha muhabbati bilan hech nima qila olmaydilar“. ,,Otaonasi

farzandining yashashini ta ’minlash uchun zarur kapitalga

ega bo ‘Imasa, bu farzandning yashashga qanday haqqi bor? Bunday

farzand faqat xayr-ehsonga ко ‘z tikishi mumkin ". ,J3oshqa kishilar

tomonidan egallangan dunyoga kelgan odam... bu dunyoda mutlaqo

ortiqchadir“.

Maltusning bu qarashlari bilan hozirgi davrda ilgari surilgan

nuqtayi nazarlar umumiyday ko'rinadi. Masalan, Rim klubining

taniqli vakili, matematik J.Forreyster modeli bo'yicha va Massachusets

texnologiya instituti (AQSH professori Denis Medouz va

uning xodimlari tomonidan tayyorlangan ,,0 ‘sish chegaralari“

kitobida insoniyat rivojlanishining beshta parametrlaridan bin bo‘lgan

,4emografik portlash “ haqida gap boradi. Uning fikricha, agar

aholining o'sishi hozirgi sur’atlar bilan borsa, 2000-yilga kelib,

tez orada hamma unumdor yerlar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi

doirasiga tortilib bo'ladi. Nounumdor, sahro yerlarni o‘zlashtirish,

dengiz suvini chuchuklashtirish, sun’iy oziq-ovqat yaratish va

hokazolar esa juda katta xarajatni talab etadi. 2100-yilga kelib esa,

bu resurslar tugaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, o‘lim ko'payadi