1. Ilmiy tadkikot kurinishlari

RAQAMLI IQTISODIYOTNING JAMIYAT RIVOJIDA
TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI
F.M. Mulaydinov
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti Farg‘ona filiali
«Agar kompaniyangizni raqamli ko‘rinishga o‘tkazmas ekansiz, sizni kompaniyangiz bozorda uzoq muddat qolishi qiyin. Uni o‘z biznesini raqamlashtira olgan raqobatchilar chiqarib tashlaydi. Raqamlashtirish yashab qolishning shart bo‘lib bormoqda. U xuddi xavo kabi: siz uni qachonki yetmay qolganda his etasiz. Lekin unda biror nima qilishga kech bo‘lishi mumkin.» - Dmitriy Gokov, Sanoatni avtomatlashtirish milliy platformasi Assotsiatsiyasi (Rossiya) boshqaruv a’zosi.
Mamlakatimizda ma’muriy tartibotlardan o‘tishni soddalashtirish, aholi turmushi sifatini oshirish, investitsiya va ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga qaratilgan elektron hukumatni, shu jumladan davlat xizmatlarini ko‘rsatish tizimini modernizatsiya qilish va rivojlantirish borasida izchil choralar ko‘rilmoqda.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, «Elektron hukumat» tizimining joriy etilishini ta’minlash, aholi, biznes va davlat o‘rtasida samarali o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish uchun qo‘shimcha shart-sharoit yaratish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi doirasida mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilib, davlat organlari va boshqa tashkilotlarda elektron hujjat almashinuvi hamda jismoniy va yuridik shaxslarga xizmat ko‘rsatish uchun elektron tijorat tizimlari bosqichma-bosqich joriy etilyapti.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyovning 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida “Iqtisodiyotning barcha sohalarini raqamli texnologiyalar asosida yangilashni nazarda tutadigan
Raqamli iqtisodiyot milliy konsepsiyasini ishlab chiqishimiz kerak. Shu asosda “Raqamli O‘zbekiston-2030” dasturini hayotga tatbiq etishimiz zarur.
Raqamli iqtisodiyot yalpi ichki mahsulotni kamida 30 foizga o‘stirish, korrupsiyani keskin kamaytirish imkonini beradi. Nufuzli xalqaro tashkilotlar o‘tkazgan tahlillar ham buni tasdiqlamoqda.” degan edi.
Xo‘sh bugungi kunda dunyo hamjamiyatida raqamli iqtisodiyot borasidagi tadqiqotlar natijalari, uning kelajagi haqida nima demoqda? Qaysi davlatlar tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar ijobiy yakun kunmoqda, bunda kimlar lider? Shu haqda maqolada so‘z yuritiladi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Singapur, Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya, Birlashgan Arab Amirliklari, estoniya, Gonkong, Yaponiya va Isroil "raqamli elita“ ga aylandi: bu mamlakatlar yuqori darajada va raqamli rivojlanishning tez sur’atlari bilan ajralib turadi. Ushbu innovatsion tezligi tufayli ushbu ilg‘or bozorlar kelajakda o‘sish uchun muvaffaqiyatli texnologik yutuqlar va ko‘rsatmalarga misol bo‘la oladi.
Bugungi kunda dunyo aholisining yarmidan ko‘pi internetdan foydalanmoqda. So‘rov natijalari 60 mamlakatda raqamli iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va rivojlanish salohiyatini namoyish etadi.
Reytingning raqamli evolyutsiyasi indeksi 2017 har bir holatni 170 ta noyob parametr bilan to‘ldiradi. Ular raqamlashtirishning tezligini belgilovchi 4 ta asosiy omilni ta’riflaydi:
 Yetkazib berish darajasi (Internetga ulanishning mavjudligi va infratuzilmani rivojlantirish darajasi);
 Raqamli texnologiyalarga bo‘lgan iste’mol talabi;
 Institutsional muhit (davlat siyosati, qonunchilik, resurslar);
 Innovatsion iqlim (R&D va digital-startaplar bo‘lgan investitsiyalar).
Biznes, hukumat va jamoat vakillari vakillari Internetga kirishni ta’minlaydigan va raqamli makonda foydalanuvchilarning xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan say-harakatlarni birlashtiradi. Mastercard tadqiqotida ”raqamli ishonch“ darajasini o‘rganish va o‘lchash, shuningdek, raqamli rivojlanishning holati va tezligini baholash uchun bir usul taklif qilingan. Bundan tashqari, Raqamli evolyutsiyasi indeksi butun dunyoda raqamli xizmatlarni joriy qilishning turli misollarini o‘rganib chiqadi, bu esa har bir davlatga boshqa mamlakatlarning amaliyotlarini o‘rganishga imkon beradi.
«Yangi texnologiyalarni joriy qilish, Internet- infratuzilmaning sifati, institutsional rivojlanish va innovatsion iqlim
- bularning barchasi mamlakat raqamli iqtisodiyotining qanchalik raqobatbardoshligini belgilaydi. Biroq, hukumat bunda ham muhim rol o‘ynaydi.
Tadqiqotlarimiz shuni ko‘rsatdiki, iste’molchilarning innovatsion texnologiyalarga bo‘lgan ishonchi global onlayn muhitda raqobatbardoshlik bilan bog‘liq» Fletcher Tufs nomidagi universitetida Huquq va diplomatiya maktabi Xalqaro biznes va moliya bo‘yicha dekan muovini Bhaskar Chakravorty Tadqiqotning asosiy natijalari. Norvegiya, Shvesiya, Shveysariya, Daniya, Finlyandiya, Singapur, Janubiy Koreya, Buyuk Britaniya, Gonkong, AQSH eng rivojlangan raqamli iqtisodga ega o‘nta mamlakatdir. Ammo innovatsiyalarning tez tarqalishi va doimiy o‘zgarishlar bilan ”raqamli etakchi" ning hozirgi holati kelajakda birinchi o‘ringa berilmaydi. Innovatsiyalarga bo‘lgan ochiqlik va ularni amalga oshirishni rag‘batlantirish ushbu davlatlarga keyingi o‘sish uchun salohiyatni yaratishga yordam beradi. Har bir davlatda raqamli iqtisodiyotning joriy holati va o‘sish sur’atlarini tahlil qilgach, tadqiqot mualliflari mamlakatlarni to‘rtta guruhga ajratdi:
• Liderlar. Singapur, Birlashgan Qirollik, Yangi Zelandiya, Birlashgan Arab Amirliklari, estoniya, Gonkong, Yaponiya va Isroil yuqori raqamli rivojlanish sur’atlarini namoyish etib, uni saqlab qolish va innovatsiyalarni yoyishda davom etmoqda.
• Sekin o‘sish. Janubiy Koreya, Avstraliya, shuningdek, G‘arbiy Yevropa va Skandinaviya mamlakatlari uzoq vaqt davomida barqaror o‘sishni ko‘rsatmoqda, ammo hozirgi vaqtda rivojlanish sur’atlarini sezilarli darajada sekinlashtirdi. Innovatsiyalarsiz, ushbu davlatlar raqamlashtiruvchilarning orqasidan tushib ketishi mumkin
• Kelajagi bor. Nisbatan past darajadagi raqamlashuv darajasiga qaramasdan, ushbu davlatlar raqamli rivojlanishning eng yuqori nuqtasida turibdi va investorlar jalb etadigan barqaror o‘sish sur’atlarini ko‘rsatadi. Xitoy, Keniya, Rossiya, Hindiston, Malayziya, Filippin, Indoneziya, Braziliya, Kolumbiya, Chili, Meksikada etakchi mavqega ega bo‘lishga imkon beradigan salohiyat mavjud.
• Muammoli. Janubiy Afrika, Peru, Misr, Yunoniston va
Pokiston kabi mamlakatlarda raqamli rivojlanishning past darajasi va sekin o‘sishi bilan bog‘liq jiddiy muammolar mavjud.
Davlatlar raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun natijalarni qanday ishlatishi mumkin?
Davlat siyosati raqamli iqtisodiyotning rivojlanishida kalit hisoblanadi. Ko‘pgina mamlakatlar bir necha marta bu yondashuvni qo‘llaganlar: Hindistonni global iqtisodiyotda fuqarolarga kamroq naqd pul ishlatishni targ‘ib etadi yoki AQSHni va Xitoyni dunyo iqtisodiyotida liderlik uchun kurashadi. Ushbu yondashuv, shuningdek, Buyuk Britaniyaning evropa Ittifoqidan chiqishi bo‘yicha muzokaralar jarayonida ham qo‘llanilgan.
Raqamli rivojlanishga hissa qo‘shadigan omillarni aniqlash.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda turli omillar - innovatsiya va energetika institutlari - iqtisodiy o‘sishni ham tenglashtirishi kerakligini tushunish kerak.
Davlat ishtiroki kichik mamlakatlarning iqtisodiy o‘sishi uchun muhimdir. ekotizimning to‘g‘ri rivojlanishi ularga innovatsiyalarning dastlabki tarafdorlari bo‘lishiga yordam beradi va natijada rivojlanishga yordam beradi. “Raqamli” ittifoqchilarni qidirish. Yuqori darajadagi raqamlashtirish darajasi yuqori bo‘lgan davlatlar mavjud xalqaro aloqalarni iqtisodiy o‘sishning yangi bosqichi uchun qo‘llashlari mumkin.
Raqamli o‘sish sur’atlarini tezlashtirish uchun mamlakatlar mobil Internetga kirish darajasida bo‘shliqni yopishi kerak. Eng kam rivojlangan mamlakatlar smartfonlar orqali ustunliklarni o‘zgartirish va Internetga kirishni kengaytirishlari kerak.
Raqamli ishonch darajasini oshirish kerak. Ilgari, mamlakatlarning innovatsion rivojlanish darajasi barqaror ravishda oshdi, ammo hozirgihozirgi vaqtda bu sur’at pasayib bormoqda. O‘sishni davom ettirish uchun provayderlar va hukumatlar uni raqamli texnologiyalarga bo‘lgan ishonch darajasini oshirishga ustuvor yo‘naltirishlari kerak.
Adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 13
dekabrdagi PF-5598-son «O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruviga
raqamli iqtisodiyot, elektron hukumat hamda axborot tizimlarini joriy
etish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyovning 2018
yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi
3. http://web-payment.ru/article/250/top-10-cifrovaya-ekonomika/
Xulosa
Dunyo mamlakatlari kabi O'zbekistonda ham raqamli iqtisodiyot rivojlanmoqda. Kundalik hayotimizga axborot texnologiyalarni tadbiq qilinishi ortidan oddiy insonlar uchun ko'plab imkoniyatlar yaratilmoqda. Hozirga kunda uydan chiqmasdan ko'plab oziq-ovqat mahsulotlari va taomlariga buyurtma berishimiz, ularni uyimizgacha yetkazib berishlari mumkin.
Lekin shuni ta'kidlash kerak-ki, O'zbekistonda raqamli iqtisodiyot O'zbekiston potensialiga nisbatan bir necha barobar sekinroq rivojlanmoda. Ya'ni imkoniyat bor, kerakli resurslar mavjud lekin rivojlanish ancha sust. Bunga sabab sifatida raqamli iqtisodiyotni O'zbekistonda rivojlanishini bir qancha to'siqlarini ko'rsatib o'tish mumkin.
ko'plab sohalardagi monopoliya;
internet tezligini pastligi va uni sifatsizligi;
axborot texnologiyalari sohasida qonununchilikning zamondan orqada qolganligi; f
uqarolarda kompyuter savodxonligining o'ta pastligi;
qonunchilikning shaffof emasligi;
axborot texnologiylari bo'yicha mutaxassislarning yetishmasligi yoki ularni boshqa mamlakatlarga ketib qolishi;
axborot madaniyati, axborot gigiyenasi pastligi;
axborot texnologiyalari xavfsizligi yaxshi emasligi;
boshqaruv organlarida sohani tushunadigan mutaxassislarning kamligi yoki(ba'zilarida) ularning umuman yo'qligi;
ilm-fan va ayniqsa aniq fanlarning rivojlanishi sustligi(yoki rivojlanishdan to'xtab qolganligi).
Yuqorida keltirilgan muommolar bosqicha-bosqich, tizimli, dunyo tajribasidan kelib chiqib hal qilinsa, O'zbekiston ham bemalol raqamli iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda biri bo'la oladi.