1. Hosilaviy qimmatli qog’ozlarning iqtisodiy mohiyati va turlari

Savollar:
1. Hosilaviy qimmatli qog’ozlarning iqtisodiy mohiyati va turlari.
2. Hosilaviy qimmatli qog’ozlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi.
3. Svoplar bo’yicha basis aktivlar
4. Valyutalar bo’yicha svop shartomalarining qo’lanishi.
5. Fyuchers shartnomalari bo’yicha basis aktivlar.
6. Opsionlar turlari va ularning O’zaro farqli jihatlari.
7. Opsionlar bo’yicha basis aktivlar.
8. Opsionlar va fyucherslarning o’zaro farqli xususiyatlari
9. Opzion pozitsiyalarni izohlab bering.
10. Forvard bitimlarining qo’llanilish xususiyatlari.

Javoblar:

1. Zamonaviy jahon amaliyotida mavjud qimmatli qog'ozlar ikkita katta sinfga bo'lingan:
1-sinf - asosiy qimmatli qog'ozlar;
2-sinf - hosilaviy qimmatli qog'ozlar
Hosila qimmatli qog‘oz - bu qimmatli qog‘ozlar asosidagi birja savdosidagi aktiv bahosining o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan mulkiy huquqlar (majburiyatlar) ifodalanishining hujjatsiz shakli. Agar biz ushbu ta'rifni biroz soddalashtirsak va uni qat'iyroq qilsak, hosilaviy qimmatli qog'oz - bu ba'zi bir narx aktivi uchun kafolatdir: tovarlar narxlari uchun (odatda, birja tovarlari: don, go'sht, neft, oltin va boshqalar. . P.); asosiy qimmatli qog'ozlar narxlari bo'yicha (odatda, birja indekslari uchun, obligatsiyalar uchun); kredit bozori narxlari bo'yicha (foiz stavkalari); valyuta bozori narxlari bo'yicha (valyuta kurslari) va boshqalar.
Hosila qimmatli qog'ozlarga quyidagilar kiradi: fyuchers shartnomalari (tovar, valyuta, foiz, indeks va boshqalar) va erkin sotiladigan. Qimmatli qog'ozlar turi deganda biz qimmatli qog'ozlarga xos bo'lgan barcha belgilar umumiy, bir xil bo'lgan ularning shunday to'plamini tushunamiz.
2. 1970-yillarning o'rtalaridan boshlab, Qo'shma Shtatlarda lotin savdosi boshlangandan va hozirgi kungacha hosilalar bozorining hajmi juda katta hajmga o'sdi va endi uni baholash oson emas. Shunday qilib, ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, bir kalendar yil uchun shartnomalar narxi AQSh YaMMidan ikki baravar ko'p, boshqalarga ko'ra - mavjud hosilalar hajmi jahon iqtisodiyoti hajmidan taxminan 10 baravar ko'pdir.
Rossiyada moliyaviy derivativlar bilan savdo 1990-yillarning o'rtalarida boshlandi, o'shanda birjada birinchi fyucherslar va opsionlar paydo bo'ldi. Hozirgi vaqtda RTS-da lotin bozori bo'limida kunlik savdo hajmi qariyb 200 milliard rublni tashkil etadi. Shu bilan birga, MICEXda aktsiyalar va obligatsiyalar bo'yicha bitimlarning kunlik o'rtacha aylanmasi kuniga qariyb 320 milliard rublni tashkil etadi. Shunday qilib, Rossiyada, rivojlangan davlatlardan farqli o'laroq, qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar hajmi oldinga operatsiyalar bozoridan taxminan bir yarim-ikki baravar yuqori.
Hosil nima?
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (UFRS-32) ta'rifiga ko'ra, hosila bu moliyaviy vosita (bir vaqtning o'zida bir kompaniyada moliyaviy aktivni, ikkinchisida moliyaviy majburiyat yoki kapital vositasini keltirib chiqaradigan shartnoma):
-kimning qiymati o'zgaradi foiz stavkasi, xavfsizlik stavkasi, tovar narxi, valyuta kursi, narxlar indeksi yoki stavkalari, kredit reytingi yoki kredit indekslari va boshqa o'zgaruvchilar o'zgarishi natijasida;
- bu kichik boshlang'ich sarmoyani talab qiladi boshqa shartnomalar bilan taqqoslaganda, ularning darajasi bozor sharoitidagi o'zgarishlarga xuddi shunday ta'sir ko'rsatadi;
- kelajakda amalga oshiriladigan hisob-kitoblar.
3. Svopsion (swaption) — svoplar bitimlariga tuzilgan opsionlarni bildiradi. Svopsion o‘z egasiga kelajakdagi ma’lum bir sanada stavka bo‘yicha maxsus shartlar asosida foiz svop bitimiga qo‘shilish huquqini (majburiyatini emas) taqdim etadi. Bozorda ko‘plab svopsion turlari muomalada bo‘ladi. Asosiylari quyidagi sharnomalar hisoblanadi:
— ikki, besh va o‘n yillik svoplarga uch oylik va yillik opsionlar;
— ikki va besh yillik svoplarga ikki va besh yillik opsionlar;
— o‘n yillik svoplarga o‘n yillik opsionlar;
— o‘n besh yillik svoplarga o‘n besh yillik opsionlar.
Svopsionlarning qolgan turlari bozorda kam uchraydi. Odatda, svopsionda sotuvchi va sotib oluvchilar quyidagilarni kelishib oladilar:
— svopsion premiyasi (mukofoti, narxi);
— stavkasi (svopsiondagi svop bitimning fiksirlangan stavkasi);
— davomiyligi (odatda asosiy svop bitimi boshlanish sanasi ikki ish kun oldin tugatiladi);
— asosiy svop sanasi;
— summasi;
— qo‘shimcha komission xarajatlar va chegirmalar;
— asosiy svop to‘lovlari bo‘yicha hisob-kitoblar chastotasi, davri.
4.Agar svopsion svop bitimi bo‘yicha o‘rniga fiksirlangan to‘lovlarni olish huquqini taqdim etsa «to‘lovlarni oluvchining svopsioni» (svopsion put), aksincha esa, ya’ni agar suzuvchi foiz stavkalardagi to‘lovlarni olib, fiksirlangan foiz stavkalar bo'yicha to‘lovlarni amalga oshirish huquqini taqdim etsa «to‘lovchining svopsioni» (svopsion koll) deb yuritiladi.Svoplar — shartnomada belgilangan shartlar bo‘yicha kelajakdagi to'lovlarni yoki turli aktivlarni almashtirish to‘g‘risidagi ikki tomon o‘rtasidagi kelishuv. Odatda, bu kabi operatsiyalar bank va mijoz o'rtasida o‘zlarining qarz va kredit majburiyatlarini almashtirish bo‘yicha tuziladi.Svoplar ko‘p sonli ishtirokchilar orqali amalga oshiriladi. Bunda banklar odatda oddiy vositachi yoki moliyaviy institut rolini bajarishadi. Svoplarning shartlarini standartlashuvi ularning ikkilamchi bozori shakllanishiga olib kelgan, xususan valutalar bo'yicha svoplar bozori. Biroq, svoplarning ikkilamchi bozori jami bozorning atigi 5% ni tashkil etadi.Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha svoplar investitsiya institutlariga nafaqat o‘zlarining fond aktivlarini optimallashtirish (diversifi- katsiyalash), balki ma'lum bir emitentning aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi o‘tkaziladigan sanada qimmatli qog‘ozlar paketini vaqtinchalik egallab turish maqsadida ham amalga oshirilishi mumkin.Svoplarning yuzaga kelishi kompensatsion (qoplangan) yoki parallel qarzlar taraqqiyoti bilan bog‘liq.
5. Fyuchers (lot. futurus — kelajak) — tovar yoki fond birjalarida xom ashyo tovarlari, oltin, valyuta, qimmatli qogʻozlarni hozirgi amalda boʻlgan narxlarda, lekin yetkazib berish va haqini keyingi kelishilgan muddatlarga qoldirish bilan oldi-sotdi qilish boʻyicha bitishuvlar. Bitishuv ijrosiga qadar xaridor kamroq kafolat summasini (zakalat) beradi. Aksariyat hollarda F. bitimlari tovarni uzil-kesil xarid qilish yoki sotish maqsadlarida emas, balki kelgusi bitishuvlarga naqd tovarni gʻamlash yoki tovarni keyinchalik qayta sotish hisobidan foyda olish maqsadlarida tuziladi. Hali ishlab chiqarilmagan tovarning namunalari boʻyicha oldi-sotdi bitishuvlarini ham F. deb atash mumkin. F. to muddati kelguniga qadar birjalarda maklerlar tomonidan koʻp marta qayta sotiladi va sotib olinadi.
6. Opsion shartnomalari — shartnomaviy qimmatli qog‘oz bo‘lib, uni sotib olgan xaridor opsion bazasidagi aktivlarni oldindan belgilangan narx bo‘yicha muayyan muddat davomida opsionni sotuvchisiga sotish (put) yoki sotuvchisidan sotib olish (koll) huquqiga opsionni sotuvchisiga oldingan to'langan haq (mukofot) evaziga ega bo‘ladi, shuningdek, opsionning sotuvchisi esa, xaridor tomonidan unga to‘langan haq evaziga xaridorning opsionda belgilangan shartlarini bajarishga majbur bo‘ladi.
Jahon bozorida opsionlarning belgilangan muddatida ijro etish bo‘yicha ikki, ya’ni amerika va yevropacha turi keng tarqalgan. Amerikacha opsionda opsion belgilangan muddat davomida ixtiyoriy kunda ijro etilishi mumkin. Yevropacha opsion oldindan aniq belgilangan kun yoki sanada ijro etiladi.Odatda, opsion shartnomalari beshta turli guruhga mansub tovarlar bilan tuziladi. Birinchi — valuta, ikkinchi — qimmatii qog‘ozlar, uchinchi — foiz stavkalar (bank krediti va depoziti bo'yicha), to‘rtinchi — birja indekslari, beshinchi guruh — hosila moliyaviy vositalar.Foiz stavkasi asosida tuzilgan opsionlar mazkur turdagi opsion xaridoriga foiz stavkalarini aniq belgilangan darajasidan pasayib yoki ko‘tarilib ketmasligini kafolatlaydi.
7. Opsion shartnomalarida bazaviy aktivlar sifatida aksiyalar, valyutalar, fond
indekslari, fyucherslar olinadi.
Aksiyalar boʻyicha opsionlar yoki fond opsionlari (stock options) Chikago
opsion birjasida, Filadelfiya fond birjasida (www.fhlx.com), Amerika fond
birjasida (www.amex.com), Tinch okeani fond birjasi (www.pasifex.com) va
Xalqaro qimmatli qogʻozlar birjasida (www.iseoptions.com) kotirovkalanadi.
Opsionlar 1000 dan ortiq turli xil aksiyalar boʻyicha tuziladi. Bitta kontrakt uning
egasiga 100 ta aksiyani belgilangan ijro etilish bahosi boʻyicha sotish yoki sotib olish huquqini beradi. Bunday shartnoma miqdori aksiyalarning oʻzi uchun ham qulay, qoidaga koʻra 100 dona aksiya boʻyicha lotlar sotiladi. Xorijiy valyutalar boʻyicha opsionlarning katta qismi Filadelfiya fond birjasida kotirovkalanadi. U yerda turli xil xorijiy valyutalarni oldi-sotdisi boʻyicha
yevropa va amerika opsionlari kotirovkalanadi. Bitta shartnoma miqdori valyuta turiga bogʻliq. Masalan, Britaniya funt sterlingi boʻyicha bitta opsion shartnomasi uning egasiga 31250 funt sterling sotib olish yoki sotish huquqini beradi. Yaponiya boʻyicha bitta opsion shartnomasi esa 6,25 million ien sotib olish yoki sotish huquqini taqdim etadi. Butun dunyo boʻyicha turli xil fond indekslariga opsionlar yoki indeksli opsionlar (index option) kotirovkalanadi. Ulardan keng tarqalganlari sifatida S&P 500 (SPX), S&P 100 (OEX), Nasdaq 100 (NDX) va Dou-Jons (DJX) indekslariga opsion shartnomalarini keltirish mumkin. Fond indekslari boʻyicha opsionlar ham yevropa va amerika opsionlariga boʻlinadi. Masalan, S&P 500 (SPX) boʻyicha opsion yevropa opsioni, S&P 100 (OEX) boʻyicha opsion esa amerika opsioni hisoblanadi. Bitta shartnoma uning egasiga indeksning 100 baravari miqdoridagi aktivni oldindan kelishilgan ijro etilish bahosi boʻyicha sotish yoki sotib olish huquqini beradi. Hisob-kitoblar har doim naqd pulda amalga oshiriladi.
8. Opsionlarning turli kombinatsion shakllari.
Streddl (stellaj bitim) - koll va put opsionlar kombinatsiyasi bo‘lib, ma’lum muddat davomida, bazis aktivlarining oldindan belgilangan bitta narx asosida, ikki barobar ko‘p mukofot pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib olish huquqiga ega boiishdir. Bunday opsonlar narxlar turg'un holatda, ya’ni baholardagi o‘zgarishlar juda kam boisagina moliya bozorida ko‘p uchraydi. Chunki sotuvchi bunday opsionlarning narxi o‘zgarmaydi deb umid qiladi.Strengl ham koll va put opsionlar kombinatsiyasi boiib, maium muddat davomida, bazis aktivlarining oldindan belgilangan minimum va maksimum narxlari asosida, ikki barobar ko‘p mukofot pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib olish huquqiga ega boiishdir. Bunda opsion bazisidagi aktivlar narxi m aium bir kichik tebranish yoiagi asosida o'zgaradi, deb umid qiladi.Strep bu bitta put va ikkita koll opsion birlashmasidan tashkil topgan opsion boiib, ijro bahosi bitta yoki turlicha boiishi mum- kin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi pasayishi kutilayot- ganda ko‘payib boradi.Qimmatli qog'ozlar bo‘yicha opsionlarning bir turi varrant hisoblanadi.
9. Moliya vositasini kelajakda belgilangan sanada oldindan belgilangan narxda sotib olish va sotish bo'yicha majburiy bitim "Fyuchers shartnomasi" deb nomlanadi. Investor ma'lum bir sanada yoki undan oldin belgilangan muddatda moliyaviy vositani sotib olish yoki sotish huquqini olgan shartnoma, ammo investor buni amalga oshirishga majbur emas, "Options Shartnomasi" deb nomlanadi.
Fyuchers shartnomasi xaridorga belgilangan sanada shartnomani bajarish majburiyatini yuklaydi, shuning uchun u shartnomada saqlanadi. Aksincha, optsion shartnomasida qimmatli qog'ozni sotib olish yoki sotish majburiyati emas, balki optsion mavjud.
Fyuchersda shartnomani bajarish faqat kelgusida belgilangan sanada amalga oshiriladi, ammo optsionlarda shartnomani bajarish kelishilgan sana tugashidan oldin istalgan vaqtda amalga oshirilishi mumkin.
Fyuchers variantlardan ko'ra xavfli.
To'langan komissiyadan tashqari, fyucherslar oldindan to'lovni talab qilmaydi, ammo opsiyalar mukofot puli to'lashni talab qiladi.
Fyucherslarda odam cheksiz miqdorda foyda yoki zarar ko'rishi mumkin, aksincha variantlarda foyda cheksiz, ammo zarar ma'lum darajaga etadi.
10. Fyuchers (lot. futurus — kelajak) — tovar yoki fond birjalarida xom ashyo tovarlari, oltin, valyuta, qimmatli qogʻozlarni hozirgi amalda boʻlgan narxlarda, lekin yetkazib berish va haqini keyingi kelishilgan muddatlarga qoldirish bilan oldi-sotdi qilish boʻyicha bitishuvlar. Bitishuv ijrosiga qadar xaridor kamroq kafolat summasini (zakalat) beradi. Aksariyat hollarda F. bitimlari tovarni uzil-kesil xarid qilish yoki sotish maqsadlarida emas, balki kelgusi bitishuvlarga naqd tovarni gʻamlash yoki tovarni keyinchalik qayta sotish hisobidan foyda olish maqsadlarida tuziladi. Hali ishlab chiqarilmagan tovarning namunalari boʻyicha oldi-sotdi bitishuvlarini ham F. deb atash mumkin. F. to muddati kelguniga qadar birjalarda maklerlar tomonidan koʻp marta qayta sotiladi va sotib olinadi.