1. Hisob to‘g‘risida tushuncha, uning turlari

11- Xo‘jalik operatsiyalari ta’sirida buxgalteriya balansida ro‘y beradigan o‘zgarishlar
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z mablag‘larining to‘liqligini ta’minlash bilan birga xo‘jalik faoliyatidagi o‘zgarishlarning mablag‘lar holatiga ta’sirini ham nazorat qilib borishi kerak. Mablag‘lar holatidagi har bir o‘zgarish mulk egasining u yoki bu mablag‘ga bo‘lgan ehtiyojini aniqlash imkonini beradi. Xo‘jalik faoliyati davomida amalga oshirilgan har bir operatsiya, o‘z navbatida, mablag‘lar holatiga o‘z ta’sirini o‘tkazib boradi. Buxgalteriya balansida shunday o‘zgarishlar amalga oshiriladiki, ular bir vaqtda mablag‘larning joylanishi va tashkil topish manbalarining o‘zgarishiga olib kelsa, ikkinchi bir o‘zgarish bir turli mablag‘larning o‘zgarishi bilan namoyon bo‘ladi. Buxgalteriya balansida xo‘jalik operatsiyalari ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni aniqlashdan asosiy maqsad, birinchidan, mablag‘lar to‘liqligini nazorat qilish bo‘lsa, ikkinchidan, ularning turlari bo‘yicha mulk egasini xabardor qilishdir. Xo‘jalik operatsiyalari ta’sirida balansda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni to‘rt xildagi o‘zgarishga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Birinchi o‘zgarishga, buxgalteriya balansining bevosita bo‘limidagi o‘zgarishni ko‘rsatish mumkin, bu o‘zgarish jami balans summasining o‘zgarishiga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi, faqat bevosita bo‘lim ichidagi balans moddalarining o‘zaro o‘zgarishiga olib keladi. M isol uchun korxona balansidagi „ Hisob-kitob“ schotidan kassaga 20000 so‘m pul oldi. Bu xo‘jalik muomalasi hisob-kitob schotida pulning 20000 so‘mga kamayishini ko‘rsatsa, bir vaqtda kassada 20000 so‘m pulni ko‘payganligini ko‘rsatadi. Balansda hisob-kitob va kassa schotlari ikkinchi bo‘limda ko‘rsatilgan. Bu operatsiyaga asosan bevosita bo‘limdagi mablag‘lar holatida o‘zgarish bo‘lishi tabiiy, lekin jami balans summasi o‘zgarmaydi. Demak, xo‘jalik operatsiyalari ta’sirida buxgalteriya balansida bo‘ladigan o‘zgarish birinchi xil o‘zgarish deyiladi. Agar bu o‘zgarishga ta’rif berib aytadigan bo‘lsak, xo‘jalik mablag‘larining tarkibi va joylanishini aks ettiradigan, balansning aktiv tomonidagi bitta bo‘limning ichida bo‘ladigan o‘zgarishga birinchi xil o‘zgarish deb aytiladi. Birinchi o‘zgarishda jami balans summasi o‘zgarmaydi. Misol. Mahsulot yetkazib beruvchilardan omborga 17000 so‘mlik tovar qabul qilindi. Bu muomala ta’sirida omborlardagi tovarimiz 17000 so‘mga ko‘paygan bo‘lsa, bir vaqtning o‘zida mol yetkazib beruvchilardan shuncha summaga qarzimiz ham ko‘paydi. Demak, bu muomala ta’sirida balansning aktiv va passiv tomonlarida summalarining ko‘payishi kuzatiladi. Xo‘jalik muammolari ta’sirida buxgalteriya balansida bo‘ladigan bunday o‘zgarish uchinchi xil o‘zgarish deb ataladi. Xulosa qilib aytganda, uchinchi xil o‘zgarish deb, xo‘jalik mablag‘larining tarkibi va joylanishini aks ettiradigan, balansning aktiv tomonidagi tegishli moddalarda va shu mablag‘larning manbalarini aks ettiradigan balansning passiv tomonidagi tegishli moddalarda bir vaqtda ko‘payishini sodir qiladigan, shuningdek, balansning umumiy summasini ham ko‘paytiradigan o‘zgarishga aytiladi. Korxona kassasidan ishchi- xizmatchilarga 20000 so‘m oylik ish haqi berildi. Ushbu muomala bo‘yicha kassada pul kamaygan bo‘lsa, shu vaqtning o‘zida, bizning ishchi va xizmatchilardan ham qarzimiz kamaydi. Ko‘rinib turibdiki, balansning aktivida ham, passivida ham bu xildagi xo‘jalik muomalasi ta’sirida kamayish sodir bo‘ldi, shuningdek, tegishli summaga balansning umumiy summasida ham kamayish sodir etildi. Xo‘jalik muomalasi ta’siri buxgalteriya balansida sodir bo‘lgan o‘zgarish to‘rtinchi xil o‘zgarish deb ataladi.