1-Hayvonlarni muhofaza qilish

Nima uchun shunday boʻlgan?

Qadimda Amudaryo Uzboy orqali Kaspiyga, Toʻrgʻay daryosi esa Orol dengiziga quyilgan. Orol dengizi 1573-yilgacha Kaspiy dengizi bilan bogʻlanib boʻlgan. Paleontologlar Orol dengizi qirgʻoqlaridan kit, akula va dengizda yashaydigan qizil baliq qoldiqlarini topishgan. 1850-yilda Rossiya buyurtmasi asosida Shvesiyada qurilgan paroxod Orol dengiziga tushirilgan. 1965-yilgacha Aralsk, Moʻynoq, Xoʻjayli, Chorjoʻy oʻrtasida yoʻlovchi va yuk tashuvchi paroxodlar qatnagan. 20 asr oʻrtalarida Orol boʻyida 10 ta baliq zavodi va baliq konservalash kombinati ishlab turgan, Orol dengizidan yiliga 450 ming sentnergacha baliq ovlangan. 1981-yilda Amudaryoda kema va parom qatnovi toʻxtatilgan. Orol dengizining yuz km dan koʻproq ichkariga chekinishi natijasida kemalar quruq qum ustida qolib ketdi. 20 asr oʻrtalarida Orol boʻyida umurtqali hayvonlarning 178 turi, oʻsimliklarning 1200 turi aniqlangan. Amudaryo qirgʻoqlaridan yiliga 1 mln dan ortiq ondatra moʻynasi tayyorlangan. Oʻtgan asrning 90-yillarga kelib, moʻyna tayyorlash butunlay barham topdi. Tuproqning kuchli shoʻrlanishi oqibatida qishloq xoʻjalik mahsulotlari etishtirish bir necha marta kamayib ketdi. Yerlarning shoʻrlanishi, turar joylar, maʼmuriy binolar va asfaltlangan yoʻllarga katta ziyon keltirmoqda. 1986-yilda 78 % turar joylar foydalanishga yaroqsiz boʻlib qolgan. Bu halokat ichimlik suvlarni ifloslantirib, aholi oʻrtasida kasallikni kuchayishiga olib keldi. Amudaryo va Sirdaryo suvidan foydalanishda yoʻl quyilgan xatoliklar Orol boʻyida ekologik falokatni keltirib chiqargan.

2 . Orolni qutqarib qolishning usulari

1.  Ochiq  kanallami  betonlashtirish,  suvni  me’yorida  taqsimlash,  yangi 
(tomchilatib,  yomg‘irlatib)  sug‘orish  usullarini  joriy  qilish  sel  suvlaridan 
oqilona  foydalanish.  Bu  tadbirlar  Orol  suvini  ko‘paytirish  bilan  birga, 
uning  havzasidagi tabiiy,  ijtimoiy — iqtisodiy jarayonlami  yaxshilaydi.
2.  Orohiing  asosiy  manbayi  hisoblangan  Amudaryo  va  Sirdaryo 
havzalarini  qattiq  nazorat  qihb  iloji  boricha  ikki  daryo  suvini  ko‘paytirib 
Orolga  tashlash  lozim.  Amudaryo  havzasidagi  Sarez  ko‘li  suvininig  bir

qismini  Rangún,  Norak,  Janubiy  Surxon,  Tolimaijon,  Qo‘yimozor,  Zand, 

Tuyamo‘yin,  Dautko‘l  suv  omborlarini,  Vaxsh,  Qarshi,  Amu-Buxoro 
kanallar  suvining  ma’lum  qismini  Amudaryoga  qaytarish  kerak.  Hozirgi 
vaqtda  birgina  Qoraqum  kanali  orqali  Amudaryodan  har  yili  12  km3  suv 
olinmoqda.  Mutaxassislar  fikriga  ko'ra  shuning  7  km3  gacha  hajmi 
bug'lanib  va qumga singib  yo‘q bo‘lmoqda.
Kanalning  enini  qisqartirilib  betonlashtirilsa  5—6  km3  suvni  iqtisod 
qilib  Amudaryoga  qaytarish  mumkin.
Sirdaryo  havzasidagi  T o‘xtagul,  Andijon,  Qayraqum,  Chorvoq,  Chor- 
dara  suv  omborlari,  ba’zi  kanallar  suvining  bir  qismi  va  Haydarko‘l  suvi­
ning  hammasini tozalab  Sirdaryoga yuborish lozim.
3.  Yana  bir  kechiktirib  bo'lmaydigan  muhim  masalalardan  biri 
sug'orishni  jadallashtirish  maqsadida  Amudaryo  va  Sirdaryo  havzalarida 
tashkil  etilgan  suv  omborlarining  holatidir.  Bu  suv  omborlariga  Amudaryo 
va  Sirdaryodan  ko‘p  suvlar  olinib  daryolar  suvining  keskin  qisqarishiga  sa- 
bab  bo'lmoqda.  Lekin  suv  omborlari  suvining  ko‘p  qismi  bug'lanib  ket- 
moqda,  yildan-yilga  loyqalar hisobiga ulaming  sathi  ham  qisqarib  bormoq- 
da.  Eng  achinarli  tom oni  shundaki,  deyarli  barcha  suv  omborlari  atayin 
tashkil  etilgandek jo ‘g‘rofiy  o‘miga  ko'ra  aholi  zich  yashaydigan  shaharlar 
va  qishloqlar  yuqorisida  (ustida)  qurilgan.  M a’lumki  bu  hududlar  yangi 
tektonik  harakatlar zonasiga  kiradi.  Shunday holatda  bu joylarda  kuchli  yer 
qimirlash  boim aydi  deb  kim  kafolat  bera  oladi?  Shulami  hisobga  olib 
ko'pgina suv omborlarining bahridan o‘tish kerak.
4.  Surxondaryo,  Qashqadaryo,  Buxoro,  Navoiy,  Choijo‘y  vohalarida 
vujudga  kelayotgan  barcha  qaytarma,  oqova  va  zovur  suvlarini  yig'uvchi 
maxsus  kollektorlar  qazib,  suvni  Orolga  oqizishni  zudlik  bilan  amalga 
osliirish kerak.
Sariqamish  ko‘liga  qo'yiladigan  Laremok  va  Ozemiy  kollektorlarini 
ham  Orolga  yo'llash  kerak.  Bu  tadbirlar  Sirdaryo  havzasi  va  boshqa  voha- 
larga  ham  taalluqlidir.  Albatta,  yuqorida  aytilgan  chora-tadbirlami  amalga 
oshirish  uchun  katta  kuch  va  mablag*  talab  etiladi.  Buning  uchun  Mar- 
kaziy  Osiyo  mamlakatlari  ajratadigan  mablag‘lami  ko‘paytirish,  xayrixoh 
jahon jamoatchiligidan  oqilona  foydalanish,  Orol  hayriyasiga  tushgan  pul- 
lar shu maqsadlarda  ishlatilishi  m a’qul bo‘ladi.
Keltirilgan  tadbirlar to ‘la  amalga'oshirilsa,  yaqin  orada  Orolga  yog’in- 
sochin  va  yer  ostidan  sizib  tushadigan  suvlar  bilan  birga  yiliga  taxminan 
30—35  km3  suv  qo‘shish  mumkin.  Bu  esa  Orolning  hozixgi  holatini  saqláb 
qolishga  imkon  beradi.  Uning  qimmatga  tushmaydigan  yana  bir  chorasi 
hammasi  bo‘lib  yiliga  10—12  km3  suv  olib  kelinadigan  yopiq  suv  quvur- 
larini  yotqizishdir.  Bu  xayrli  ishni  Irtish  daryosidan  taxminan  Tobolsk 
shahri  atrofidan  boshlanib  To‘rg‘ay  darvozasi  orqali  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
Orolga  olib  boriladi.  Buning  afzalliklari  shundaki,  suv  bug'lanmaydi  va 
boshqa  xil  isrofgarchilikka  yo‘l  qo‘yilmaydi,  ekologik  o ‘zgarishlaiga  ta’sir 
ko‘rsatmaydi.  Orol  dengizi  suvi  ko‘payishi  bilan  biiga  u  chuqurlasha 
borishi,  tez  orada  amalga  oshishi  mumkin  va  hokazo.  Bu  loyiliani
Markaziy Osiyo  davlatlari  Rossiya  bilan  kelishgan  holda  amalga oshirishlari 
mumkin,  chunki,  Orolning  mudhish  holati  Rossiyaga  ham  o‘z  ta’sirini 
ko'rsatishi  hech  kimga  sir emas.

Keys topshirig’i 1.orol dengizi qurib borishining tabiy omilari

«Orol fojiasining ilk sabablari nimada? Men bu masalada ko‘plab mutaxassislar, olimlar va ekspertlarning fikri bilan tanishman. Aytish lozimki, bu — nihoyatda murakkab mavzu. Ba’zan ushbu masala bo‘yicha bahs boshlansa, his-tuyg‘ularga berilib ketish ham kuzatiladi. O‘z vaqtida u, menimcha, haddan tashqari siyosiylashtirib yuborilgan edi.

Xo‘sh, fojiaga o‘zi nima olib keldi? Buni tushunish uchun, keling, his-tuyg‘ularni bir chetga surib, oddiy dalillarga murojaat qilaylik. Xaritaga qarang. Sirdaryoni olsak, u Tojikiston, O‘zbekiston va Qozog‘iston hududlaridan oqib o‘tadi. Lekin daryo oqimining ­deyarli to‘rtdan uch qismi Қирғизис­тонda shakllanadi, ya’ni muzliklar erishidan hosil bo‘lgan Qoradaryo va Norin daryolarining qo‘shilishidan Sirdaryo tashkil topadi. ­Amudaryo oqimining 80 foizi esa Tojikiston va Afg‘onistondagi tog‘larda vujudga keladi. Shundan keyin bu daryo O‘zbekiston va Afg‘oniston chegarasi bo‘ylab oqadi, Turkmanistonning shimoli-sharqiy qismini kesib o‘tib, yana O‘zbekiston hududida oqishni davom ettiradi. Hattoki, bugungi global isish va muzliklar erishi sharoitida ham Orolni to‘ldirib turgan bu ikki daryoning suvi uni saqlab qolish uchun yetgan bo‘lar edi", — dedi u.

«Endi tarixga nazar tashlasak. O‘tgan asrning 60-yillarida O‘rta Osiyoning barcha respublikalari va Qozog‘istonda jadal sur’atlar bilan cho‘llarni o‘zlashtirish boshlandi. Yiliga 70 — 80 ming gektar yer o‘zlashtirilar edi. Bir gektar maydonni qishloq xo‘jaligida foydalanish uchun tayyorlash, u yerda hosil yetishtirishga hech bo‘lmaganda o‘n va undan ortiq ming kub metr suv kerak bo‘ladi. Shunday qilib, cho‘lni o‘zlashtirish uchun har yili 600 — 700 million, ba’zan bir milliard kub metrgacha suv sarflanar edi. Sirdaryo va Amudaryodan suv olish hajmi yildan-yilga ortib bordi. Vaqti kelib, daryolar endi Orolga yetib bormay qo‘ydi, bunday holat keyingi yillarda yuz berdi.

Xo‘sh, biz Orolni yo‘qotib qo‘yishimiz mumkinligini qachon tushunib yetdik? Aslida cho‘l yerlarni keng ko‘lamda o‘zlashtirish natijasida daryolar suvi Orolga yetib bormasligi avvaldan ma’lum edi. Shuni bilgan holda, nega bo‘lmasa, bunchalik tez o‘zlashtirish va ko‘p suv sarfiga yo‘l qo‘yildi?

Bunga bir nechta sabab bor edi. Shulardan asosiy ikkitasini keltirib o‘taman. Birinchi galda — O‘rta Osiyo respublikalarida aholi sonining yiliga 2 — 2,5 foizgacha o‘sishi. Shu o‘rinda qator savollar paydo bo‘ladi. Mabodo, o‘sha vaqtda sug‘oriladigan yerlar maydoni 1,8 milliondan 4,3 million gektargacha yetkazilmaganida, bugun O‘zbekiston o‘zining 33 milliondan ziyod aholisini boqa olarmidi? To‘g‘ri, yerlar, asosan, paxta ekish maqsadida o‘zlashtirilgan va ko‘pgina oziq-ovqat mahsulotlari O‘zbekistonga boshqa respublikalardan keltirilgan. Bu — sobiq ittifoq markazining o‘sha davrdagi siyosati edi. Lekin agar o‘shanda yerlar o‘zlashtirilgan bo‘lmaganida, ittifoq parchalanib ketganidan keyin qanday ahvolga tushib qolardik — buni endi tasavvur qilish qiyin emas. Oziq-ovqat mahsulotlarini chetdan valyutaga sotib olishga to‘g‘ri kelgan bo‘lardi, mustaqil respublikada esa valyuta yetishmasdi. Shu yerda O‘zbekiston suverenitetga erishgan dastlabki kunlarda bor-yo‘g‘i bir haftaga yetadigan bug‘doy zaxirasi ­mavjud bo‘lganini eslashning o‘zi kifoya. O‘shanda va undan keyin ham valyuta, asosan, paxta tolasini ­eksport qilish hisobiga topilgan va unga oziq-ovqat mahsulotlari, eng avvalo, don xarid qilingan.

Orol uchun salbiy oqibatlarga olib kelishini bilgan holda, baribir nimaga cho‘l o‘zlashtirishga zo‘r berib, Sirdaryo va Amudaryoning suv zaxiralari ko‘p sarf qilinavergan? Endi buning ikkinchi sababiga kelsak. Bu O‘zbekistonni ham, qo‘shni respublikalarni ham rivojlantirish bilan bog‘liq. Aynan o‘sha davrda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishni jadal ko‘paytirish bilan bir qatorda, yirik korxonalar ham qurilgan, ular esa ham mahsulot ishlab ­chiqargan, ham aholini ish o‘rinlari bilan ta’minlagan. Yerlarni o‘zlashtirish bilan bir paytda, bugun millionlab odamlar yashayotgan aholi punktlari bunyod etilgan. Ya’ni agar yangi yerlarni o‘zlashtirmaganimizda, iqtisodiyotimizning bugungi taraqqiyoti darajasiga, uning mustaqillik yillaridagi o‘sishi uchun zamin yaratishga erishgan bo‘lmasdik.

Yo‘q, hozir hikoya qilayotganlarimni o‘z vaqtida Orolni halokatga olib kelgan sa’y-harakatlarni oqlash, deya qabul qilmasligimiz kerak. Asosiy ayb insonning tabiatga aralashuvida ekanligi aniq. Shunday bo‘lsa-da, adolat nuqtai nazaridan, insonga nima uchun shu qadamni qo‘yish zarur bo‘lganini ham hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Unchalik chiroyli bo‘lmasa ham, quyidagi o‘xshatishni keltirmoqchiman: tarozining ikki pallasini ko‘z oldimizga keltirsak, bir pallada — Orol qismati, ikkinchi pallada esa — bugungi kunda erishganlarimizning katta qismi va ko‘plab odamlar taqdiri", dedi Ismoil Jo‘rabekov.

2 . Orol dengizi qurishini Keskin ravishda tezlashtirgan salbiy va ijtimoiy omillar

Orol dengizi - bu globalning eng yirik ichki suv omborlaridan biri. Markaziy Osiyo cho'lining markazida okean darajasidan 53 m balandlikda joylashgan, Orol dengizi ulkan evaporatorning vazifalarini bajardi. Bu bug'langan va atmosferaga 60 kubometr suvga keldi. 1960 yilgacha Orol dengizi butun dunyo bo'ylab to'rtinchi yirik edi. So'nggi 30 yil ichida sug'oriladigan erlar maydoni 2 baravar oshdi va cheklangan suv resurslaridan foydalanish - 2,5 baravar ko'p. VI-VII asrlardan boshlab viloyatda sug'oriladigan sug'oriladigan dehqonchilikning boshlanishi kuzatilmoqda. Miloddan avvalgi. va eng yuqori gul bilan to'g'ri keladi qadimiy tsivilizatsiyaBu erda sug'orish tarixiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy hal qiluvchi omili bo'lgan. Dengiz tebranishlarining tabiiy davrlari, Sirdaryo daryosining daryolari va Amudaryoning daryolarining drenajlarini o'zgartirish tabiiy davrlarda qishloq xo'jaligini rivojlantirish bilan sezilarli darajada ta'sir ko'rsatmoqda. Bu bugun juda sezilarli. So'nggi 25 yil ichida Orol dengizining oynasi darajasining ko'payishiga olib kelgan muzliklarning qizg'in erishi borligiga qaramay, dunyodagi eng katta suv havzasida katastrofik pasayish kuzatilmoqda. Ichida O'tgan o'n yilliklar, Markaziy Osiyo va Qozog'istonda Amudaryo va Sirdaryo oqimining erlaridagi sug'oriladigan sug'oriladigan dehqonchilik kuchayishi, bu suv arteriyalaridan kelib chiqadigan barcha tirnoqlarni qaytarishga olib keldi bu Orol dengizini eydi.

Asosiy sabab murakkab atrof-muhitni sozlash Signalda antropogen aralashuv mavjud edi. Sirdaryo va Amudaryo daryosidagi sug'orish hududining keng tarqalganligi nafaqat suvni olib qo'yish, unumdor erlarni sho'rlanish, balki katta miqdordagi hasad bilan hamrohlik qilish orqali hamrohlik qilish bilan birga, balki juda katta miqdordagi hasad bilan birga bo'lgan suvni olib qo'yish, balki juda katta miqdordagi hasad bilan birga bo'lgan raqam kimyoviy moddalar. Orol dengizining qurishi bir qator salbiy oqibatlarga olib keldi. Avvalo, Delta ko'llari va qamishlari g'oyib bo'ldi va hududning drenajlari atrofdagi tuzlar va chang etkazib beruvchilar etkazib beruvchilar va chang etkazib beruvchilar paydo bo'lgan ulkan tuzli chiqindilarni shakllantirishga olib keldi. Viloyat hududining katta qismi tabiiy ozuqadir. Yaylovlar sezilarli darajada o'sishga olib keladigan antropogen cho'llanish jarayonlari, o'simlik qoplami to'g'risidagi ma'lumotni, tarjima qilingan qumlarni shakllantirishga olib keladi.

So'nggi 5-10 yil ichida Orolni quritish jarayoni tufayli, peralning iqlim sharoitida sezilarli o'zgarishlar mavjud. Ilgari Orol kuzda va qishda Siberiyadan va qisqartirish, yoy oylarida juda katta konditsioner, issiqlik quvvati kabi yumshatuvchi shamolni yumshatdi. Iqlimni kuchaytirish bilan, mintaqadagi yoz yanada quruq va qisqa, qishda - uzun va sovuq bo'lib qoldi. Vegetativ mavsum 170 kunga tushdi. Yaylovlarning mahsuldorligi yarmiga kamaydi va toshqinning o'limi suvning hosildorligini 10 baravar kamaytirdi.

Bugungi kunda Orol va atrofdagi hududlar antropogen atrof-muhit halokati tufayli dunyoga mashhur bo'lishdi. Asosan paxta va guruch tomonidan bosib olingan yangi sug'oriladigan maydonlarni ishlab chiqish bilan bog'liq suv iste'moli o'sishi bilan; Aholining qishloq xo'jaligi mahsulotlari, Amudaryo va Sirdaryoning ikki asosiy daryosidan dengizga suv oqimi, dengizga suv oqimi, deyarli to'xtadi.

Agar siz Orol dengizining hududida bir necha asrlar oldin nimani qidirayotganini ko'rsatadigan kartalarni ko'rsangiz, ushbu hududda izchil o'zgarishlarni kuzatishingiz mumkin. Masalan, hozirgi kungacha Amudaryoning Amudaryoning Aralskayani to'ydirmay, chunki hozirgi paytda va Kaspiy dengizi (UZBAI daryosining yengida oqadigan). XVI va XVII asrlar davomida dengiz sathi asta-sekin pasayib, bir qator orollar paydo bo'lgan, ular orasida jonlanish oroli bo'lgan (qaerda sovet yillari Mikrobiologiya sohasida testlash uchun ko'pburchak bor edi). Ikki asr o'tgach, ikki daryo - Chandaryo va Kuandaryo Orolga tushishni to'xtatdilar. Bu mos ravishda 1819 va 1823 yilda sodir bo'lgan. Keyingi muntazam kuzatuvlar shuni ko'rsatdiki, Yigirmanchi asrning 60-yillari dengizdagi suv sathi o'zgarishsiz qoldi. Xo'sh, bir necha o'n yillar davomida faqat eng katta ko'llardan biri bu nima yuz berdi?

20-yillarning oxirida - XX asrning 30-yillari, yosh sovet mamlakat Yetkazib berilgan katta ahamiyatga ega Paxtachilik sadosi bo'yicha milliy iqtisodiyotning bunday yo'nalishini rivojlantirish. Ushbu sohani saqlab qolish uchun butun keng qamrovli dastur ishlab chiqildi. O'zbekiston paxta etishtirishning asosiy bazasi bo'ldi. Maydonlarni etarli darajada sug'orishni ta'minlash uchun, 1938 yilda ular katta, shimoliy va Toshkentning janubi, Janubiy va Shimoliy Toshkent, Qorakum va boshqa bir qator kanallarni qazishni boshladilar. Paxta rivojlanib borgan sari, ularning sug'orishlari uchun plantatsiyalar soni ko'paygan va shunga ko'ra, sug'orish uchun ko'proq va ko'proq suv talab qilingan. 60-yillarga kelib, asosiy ta'minot daryosining tanlovi shunchalik kuchli ediki, Orol dengizi sezilarli darajada boshlangan. Keyingi yillarda suvga ehtiyoj sezildi. O'ttiz yil davomida (1960 yildan 1990 yilgacha), dala sohalari deyarli uchdan bir qismga ko'paydi va suvga ehtiyoj 120 km. Kub. yilda. Vaziyat suv resurslaridan juda samarasizligi tufayli kuchaygan. Ko'pgina olimlar Orol dengizining xochlari muammosi bilan shug'ullanishdi. Natijada, bunday tezkor quritish bir nechta omillardan iboratligi ma'lum bo'ldi:

• 
  kanallar orqali ish ehtiyojlari bo'yicha kanallarni olib tashlash;
  
• 
  iqlim sharoitini o'zgartirish (iqlim yanada qurshab oldi);
  
• 
  er osti yer qa'rida suv parvarishi.
  

Men nima deb hayronman oxirgi sabab Tadqiqotchilar asosiy deb hisoblashadi. Ularning hisob-kitoblariga ko'ra, barcha zararlarning 62 foizini tashkil qiladi.

Yo'ldoshlardan tayyorlangan Orol dengizining rasmlariga qarab, 37 yil (1977 va 2014). Uning narxi qanchalik o'zgarganini ko'rishingiz mumkin. Orol to'liq suv dengizidan kichik, cho'zilgan ko'llarga o'tdi. Tabiiyki, bunday kardinal va tez o'zgarishi nafaqat tabiatda, balki atrofdagi hududlarda yashaydigan odamlarga ham ta'sir qilishi mumkin emas.

3 . Orolni qutqarib qolish uchun qilingan samariy ishlar

Orol dengizining qurishi insoniyat tarixidagi dunyoning eng yirik ekologik fojialaridan biri boʻldi. Sahroga aylangan dengiz tubidagi tuzlar, qum-chang va zaharli oʻgʻitlar insonlarhayoti va tabiatni xavf ostiga qoʻygan.

Ammo bugun Oʻzbekiston dunyoda misli koʻrilmagan tajribaga qoʻl urmoqda: dengiz oʻrnidagi sahroni oʻrmonga aylantirmoqchi.