1. Халқаро савдонинг мазмуни, тузилиши ва хусусиятлари Xalqaro savdoning zaruriyati va rivojlanish bosqichlari

2-rasm. MDH va boshqa davlatlarga tovar va xizmatlar eksportining hajmlari dinamikasi⁶
2020- yilning yanvar-oktabr oylari yakunida tovar va xizmatlar eksporti bo’yicha asosiy hamkor davlatlar tarkibida Xitoy Xalq Respublikasi (eksport umumiy hajmining 11,8 % i), Rossiya Federatsiyasi (8,9 %), Turkiya (5,9 %), Qozog’iston (5,5 %), Qirg’iz Respublikasi (4,7 %), Afg’oniston (4,6 %) va Tojikiston (2,4 %) davlatlari saqlanib qolmoqda hamda ularning jami eksportdagi ulushi 43,7 foizni tashkil etmoqda.
2020- yilning yanvar-oktabr oylarida, o’tgan yildagi kabi tovarlar va xizmatlar eksporti bo’yicha asosiy hamkor davlatlardan XXR etakchi mavqeini saqlab turibdi. Keyingi holatni Rossiya Federatsiyasi egalladi. Turkiyadan ozgina ortda qolgan Qozog’iston uchinchi pog’onadan to’rtinchi o’ringa tushib ketdi.
Joriy yilning yanvar-oktabr oylarida hamkor mamlakatlarning tovarlar va xizmatlar eksporti bo’yicha geografiyasi 2019- yining mos davriga nisbatan 174 davlatdan 144 davlatga kamaydi.
3-jadval
O’zbekiston Respublikasining asosiy hamkor davlatlarga amalga oshirgan eksporti hajmi va o’sish sur’atlari⁷

Davlatlar	Mln. AQSH dollari		O’sish sur’ati, % da			O’rni
	2019- y.	2020- y.	2019- y.	2020- y.	2019- y.		2020- y.
Xitoy Xalq Respublikasi	2 132,40	1 578,80	95,9	74	1		1
Rossiya Federatsiyasi	2 020,40	1 182,60	119,2	58,5	2		2
Turkiya	979,7	785,8	137,2	80,2	4		3
Qozog’iston	1 144,80	729,4	99,9	63,7	3		4
Qirg’iz Respublikasi	582,6	622,4	2,7 b.	106,8	5		5
Afg’oniston	490,9	609,5	95,7	124,2	6		6
Tojikiston	254,7	318,3	138,8	125	7		7
Eron	171,7	120	117,2	69,9	8		8
Turkmaniston	119	109,7	3,2 b.	92,2	10		9
Kanada	1	106	124,7	108,0 b.	57		10
Ukraina	103,5	95,5	123,9	92,3	12		11
Birlashgan Arab Amirliklari	112,1	88,6	2,6 b.	79	11		12
Fransiya	162,9	85	107,8	52,2	9		13
Pokiston	73	67,5	2,9 b.	92,4	14		14
Germaniya	42	59,6	119,2	141,8	16		15
Polsha	34,3	48	106,2	140,2	20		16
Ozarbayjon	39,2	45,3	153,4	115,7	18		17
Singapur	25,7	43,8	52,8	170,5	22		18
Koreya Respublikasi	84,3	38,4	107,1	45,6	13		19
Belarus	38,3	33,7	120,8	88,1	19		20

Xizmatlar eksporti hajmi 1 624,0 mln. AQSH dollarini yoki jami eksport hajmining 12,2 % ini tashkil etib, 2019- yilning mos davriga nisbatan 43,8 % ga kamayganligi kuzatildi. Xizmatlar eksporti tarkibining asosiy ulushi transport (70,0 %) va safarlar (turizm) (14,1 %), telekommunikatsiya, kompyuter va axborot (8,6 %) hamda boshqa tadbirkorlik bilan bog’liq xizmatlar (3,0 %) hissasiga to’g’ri kelgan.

2020- yilning yanvar-oktabr oylarida import hajmi 16 730,3 mln. AQSH dollarini va 2019- yilning mos davriga nisbatan 84,0 % ni tashkil etdi.
Import tarkibida eng katta ulush, mashinalar va transport asbob-uskunalari (37,8 %), sanoat tovarlari (17,2 %) hamda kimyoviy vositalar va boshqa toifalarga kiritilmagan shunga o’xshash mahsulotlar (14,0 %) hisobiga to’g’ri keldi.
4-jadval
Import tarkibi dinamikasi⁸

XSST tarkibi	2018- yil	2019- yil	2020- yil
Jami import	100	100	100
shu jumladan:
Oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar	7	6,4	8,5
Ichimliklar va tamaki	0,1	0,2	0,2
Nooziq-ovqat xomashyo, yoqilg’idan tashqari	4,2	4,6	4,1
Mineral yoqilg’i, yog’lash moylari va shunga o’xshash materiallar	4,6	3,6	4,9
Hayvonvao’simliklarmoylari (yog’lari), yog’larvamumlar	1,1	1,1	1,3
Kimyoviy vositalar va boshqa toifalarga kiritilmagan shunga o’xshash mahsulotlar	11,2	10,9	14
Sanoat tovarlari	18,4	16,9	17,2
Mashinalar va transport asbob- uskunalari	37,8	40	37,8
Turli xil tayyor buyumlar	3,8	6,1	6,1
Boshqa tovarlar	0,05	0,2	0,2
Xizmatlar	12	10	5,7

Joriy davrda import qilingan tovarlar va xizmatlar tarkibi tahlili shuni ko’rsatdiki, 2018- yilning mos davriga nisbatan sanoat tovarlari importining ulushi 16,7 % dan 17,0 % gacha o’sdi, mashinalar va transport asbob-uskunalari 40,7 % dan 38,6 % ga, nooziq-ovqat xomashyo importining ulushi esa 4,4 % dan 4,0 % ga kamaydi.

Xizmatlar importining tahlili shuni ko’rsatdiki, 2020- yilning yanvar-oktabr oylarida 2018- yilning yanvar-oktabr oylariga nisbatan jami importdagi ulushi 10,0 % dan 5,7 % ga kamaydi.
5-rasm. MDH va boSHqa xorijiy davlatlardan tovar va xizmatlar importi hajmlari dinamikasi⁹
2019- yil bilan taqqoslaganda import bo’yicha eng yuqori oltilikda o’zgarish kuzatilmadi.
2020- yilning yanvar-oktabr oylari yakuni bo’yicha O’zbekiston Respublikasi tomonidan 142 davlat bilan tovarlar va xizmatlar importi amalga oshirildi.
5-jadval
Tovar va xizmatlar importidagi yigirmata yirik hamkor davlatlar¹⁰

Davlat nomi	mln. AQSH dollari		O’sish sur’ati, % da		O’rni
	2019- y.	2020- y.	2019- y.	2020- y.	2019- y.	2020- y.
Xitoy Xalq Respublikasi	4 133,40	3 550,90	146,2	85,9	1	1
Rossiya Federatsiyasi	3 254,10	3 359,20	111,2	103,2	2	2
Koreya Respublikasi	2 162,40	1 735,10	148,2	80,2	3	3
Qozog’iston	1 645,00	1 584,20	134,7	96,3	4	4
Turkiya	1 072,30	869	103,9	81	5	5
Germaniya	782,3	584	144,2	74,6	6	6
CHexiya Respublikasi	122,9	468,2	2,3 b.	3,8 b.	20	7
Litva	373,8	341,6	169,6	91,4	8	8
Hindiston	284,7	313,3	135,2	110	12	9
Italiya	321,8	276,7	149,7	86	11	10
Latviya	275,9	258,5	82,4	93,7	13	11
Turkmaniston	351,6	252,1	2,2 b.	71,7	9	12
Ukraina	211,2	249,7	75,4	118,2	15	13
AQSH	529,2	212,6	165	40,2	7	14
Belarus Respublikasi	244,5	180,6	81,9	73,9	14	15
Niderlandiya	331,5	143,1	80,1	43,2	10	16
YAponiya	105,8	137,6	103,1	130	23	17
Qirg’iz Respublikasi	119,1	113,9	107,6	95,7	22	18
Fransiya	121,6	109,2	126,7	89,8	21	19
Polsha	101,7	101	104,2	99,3	24	20

SHuni ta’kidlash kerakki, Niderlandiya, Qirg’iz Respublikasi, Fransiya va Polsha kabi mamlakatlar O’zbekiston Respublikasiga tovar va xizmatlar importidagi yirik hamkor davlatlar birinchi yigirmataligiga kirdi.
Etti yirik hamkor davlatlar (Xitoy Xalq Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Koreya Respublikasi, Qozog’iston, Turkiya, Germaniya va CHexiya Respublikasi) jami importning 72,6 % ulushini tashkil qildi, bu 12 150,6 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.
Mamlakatdagi sarmoyaviy muhit yaxshilangani sari ushbu sohada amalga oshirilgan islohotlar natijasida mashina va uskunalar, shuningdek, ularning qismlari importining o’sishi tabiiydir. SHunday qilib, Xitoy Xalq Respublikasi, Koreya Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Germaniya tomonidan kiritilgan katta hajmdagi investitsiyalar natijasida, mahsulotlar importi hajmida ushbu mamlakatlarning yuqori ulushi saqlanib qolmoqda.
2020- yilning yanvar-oktabr oylari yakuni bilan xizmatlar importi hajmi 951,2 mln. AQSH dollarini yoki jami import hajmining 5,7 % ini tashkil etdi va o’tgan yilga nisbatan 52,3 % ga tushgan. Xizmatlar importi tarkibining asosiy ulushi safarlar (turizm xizmatlari) (38,4 %), boshqa tadbirkorlik bilan bog’liq xizmatlar (17,2 %) transport xizmatlari (13,5 %) va telekommunikatsiya, kompyuter va axborot xizmatlari (11,2 %)dan iborat bo’ldi. SHuningdek, boshqa xizmatlar ulushi jami xizmatlar importining 19,7 % ini tashkil etib, uning tarkibida yuqori ulushlarni intellektual mulkdan foydalanganlik uchun yig’imlar (7,1 %), qurilish xizmatlari (5,8 %), texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlash bo’yicha xizmatlar (3,3 %) va boshqalar tashkil etdi.
Xulosa qilib aytganda, har bir mamlakat barqaror xalqaro iqtisodiy munosabatlarni ta’minlashga intiladi. CHunki, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, birinchidan, xalqaro darajada milliy mahsulot hajmi va ulardan olinadigan daromadning ko’payishini, ikkinchidan, bozordagi talab va taklifdan kelib chiqqan holda mavjud resurslardan samarali foydalanishni, uchinchidan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda mahalliy ishlab chiqaruvchilar nufuzining oshishiga olib keladi va eng asosiysi aholining farovon yashashinita’minlaydi.
Tahlil natijalariga asoslangan holda mamlakatimiz ishlab chiqaruvchilari o’rtasida eksportni yanada ko’paytirishning istiqbolli imkoniyatlari quyidagilardan iborat. Ya’ni:

• 
  mamlakatdagi nafaqat siyosiy barqarorlik, balki o’z navbatida iqtisodiy barqarorlikning hamta’minlanganligi; mamlakatimizda savdo-sotiqni rivojlantirishni har tomonlama qo’llab-quvvatlaydigan infratuzilmaning mavjudligi;
  
• 
  mamlakatning to’g’ridan-to’g’ri dengiz yo’llari mavjud bo’lmasada, qulay geografik joylashuvi, ya’ni SHarq va G’arb dunyosini bir-biri bilan bog’laydigan Buyuk Ipak yo’lidajoylashganligi;
  
• 
  qishloq xo’jaligi va uni qayta ishlash sanoatini rivojlantirish imkoniyatlarining yuqoriligi hamda mamlakatning turli xil mineral- xomashyo resurslarigaboyligi;
  
• 
  eksportchi korxonalarga qo’shimcha imtiyoz va preferensiyalarning ajratilayotganligi;
  
• 
  an’anaviy bozorlardan chetlashgan holda eksport geografiyasini diversifikatsiya qilish, sanoat korxonalari faoliyatini jadallashtirish, mahalliy brendlarni ilgarisurish;
  
• 
  tayyor mahsulotlar turlari, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish vaboshqalar;
  
• 
  savdo munosabatlari va investitsiyalar ixtiyoriy davlat uchun iqtisodiyot rivoji manbai bo’lib kelganligi uchun tashqi savdoda turli to’siq va cheklanishlar olib tashlanishi hisobiga kengayib bormoqda. Bu jarayonda faol ishtirok etayotgan xorijiy hamkorlarimiz o’z munosabatlarini yangidan ko’rib chiqmoqda va mamlakatimiz foydasiga kengaytirmoqda;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi va xorijiy mamlakatlarning iqtisodiy hamkorlik doirasida tovarlar va xizmatlar savdosi, sanoat hamkorligi, investitsiyalarni himoya qilish va rivojlantirish, davlat buyurtmalari, standartlash, xomashyo va tog’-kon sanoati, qishloq xo’jalik va agrosanoat majmuasi, energetika, transport, atrof-muhit himoyasi, telekommunikatsiya, xususiylashtirish, ijtimoiy sohada, kichik korxonalar, istemolchi huquqini himoya qilish, bojxona ishi va ayniqsa turizm kabi sohalar o’z aksinitopgan.
  

Xulosa
Globallashuv jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir tarafdan, xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va mehnat resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish omillaridan samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq deb atash mumkin.
Global iqtisodiyotni miqdoriy baholashga urinib ko’rilsa, uning hajmi jahon iqtisodiyotidan bir necha marta kam bo’ladi. Bu shuning uchun ro’y beradiki, jahonning yetakchi iqtisodiyotlari (masalan, jahon YaIM hajmining 90 %ini ishlab chiqaruvchi YaIM hajmi bo’yicha eng yirik 20 ta mamlakat) avvalgidek, tashqi bozordagi emas, balki ustun ravishda ichki bozordagi mahsulotlarga bo’lgan talab va taklifga yo’nalgan bo’ladi. Masalan, Rossiyada import, tovarlar va xizmatlar iste‘molining 13-14%ni ta‘minlaydi, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 16-18% eksportga yo’naltiriladi, to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar oqimi Rossiya iqtisodiyotiga umumiy kapital qo’yilmalar hajmiga eng ko’pi bilan 16% (ya‘ni Xitoy va Braziliya darajasida) hissa qo’shadi, mamlakatga doimiy va vaqtincha ishlash uchun kirib kelgan ishchi kuchi, baholashlarga ko’ra ish joylarining 10 %ga yaqinini tashkil qiladi. AQSH va Xitoyda ushbu ko’rsatkichlar bundan yuqori emas.
Globallashuv jarayonining chuqurlashuvi mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi, uning hududlarida ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirishga yetarlicha ta‘sir ko’rsatadi. Shuni e‘tirof etish lozimki, ushbu jarayon umumiqtisodiyotga ijobiy ta‘sir ko’rsatishi bilan bir qatorda, o’zining salbiy ta‘sirini ham namoyon etadi. Mazkur holatning mavjudligi bir-biriga bog’liq bo’lgan barcha parametrlarni miqdoriy jihatdan baholashni, salbiy ta‘sir ko’rsatadigan omillarni esa yumshatishni, ularni me‘yor darajasida faoliyat yuritishini ta‘minlashni talab etadi.
Tadqiqotlarni amalga oshirish davomida shuning guvohi bo’ldikki, yuqorida ta‘kidlangan masalani hal etishga qaratilgan bir qancha uslubiy ishlanmalar, xususan, hududning barqaror rivojlanish darajasi va hududning ijtimoiy-iqtisodiy holatini baholashga qaratilgan izlanishlar xorijiy ilmiy-tadqiqot institutlari, xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlar tomonidan amaliyotga tatbiq etilib, takomillashtirilib kelinmoqda. Bularni quyidagi jadval orqali izohlash mumkin.
Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini barqarorlashtirish muammosiga qaratilgan uslubiy tahlillarni solishtirish, ularni har tomonlama tadqiq etish orqali quyidagi juz‘iy qarashlarni keltirish mumkin.
Globallashuv sharoitida milliy xo‘jaliklarning umumjahon mehnat taqsimotida faol ishtirok etishi ularning muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishining muhim shartiga aylanib bormoqda.
2020- yilning yanvar-oktabr oylari yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasi (matnda TSA) 30 059,4 mln. AQSH dollarini tashkil etib, 2019- yilning mos davriga nisbatan 4 256,9 mln. AQSH dollariga yoki 12,4 % ga kamaydi. Iqtisodiyotning real sektori tarmoqlari va korxonalarining barqaror va uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun respublikada zarur resurslar bazasi yaratilgan. Eksport tarkibida sezilarli o’zgarishlarga import tovarlarning o’rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarish va sanoat ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish natijasida erishildi.
Mamlakatdagi sarmoyaviy muhit yaxshilangani sari ushbu sohada amalga oshirilgan islohotlar natijasida mashina va uskunalar, shuningdek, ularning qismlari importining o’sishi tabiiydir. SHunday qilib, Xitoy Xalq Respublikasi, Koreya Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Germaniya tomonidan kiritilgan katta hajmdagi investitsiyalar natijasida, mahsulotlar importi hajmida ushbu mamlakatlarning yuqori ulushi saqlanib qolmoqda.
2020- yil yakuni bilan xizmatlar importi hajmi 951,2 mln. AQSH dollarini yoki jami import hajmining 5,7 % ini tashkil etdi va o’tgan yilga nisbatan 52,3 % ga tushgan. Xizmatlar importi tarkibining asosiy ulushi safarlar (turizm xizmatlari) (38,4 %), boshqa tadbirkorlik bilan bog’liq xizmatlar (17,2 %) transport xizmatlari (13,5 %) va telekommunikatsiya, kompyuter va axborot xizmatlari (11,2 %)dan iborat bo’ldi. SHuningdek, boshqa xizmatlar ulushi jami xizmatlar importining 19,7 % ini tashkil etib, uning tarkibida yuqori ulushlarni intellektual mulkdan foydalanganlik uchun yig’imlar (7,1 %), qurilish xizmatlari (5,8 %), texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlash bo’yicha xizmatlar (3,3 %) va boshqalar tashkil etdi.
2020- yil yakunida tovar va xizmatlar eksporti bo’yicha asosiy hamkor davlatlar tarkibida Xitoy Xalq Respublikasi (eksport umumiy hajmining 11,8 % i), Rossiya Federatsiyasi (8,9 %), Turkiya (5,9 %), Qozog’iston (5,5 %), Qirg’iz Respublikasi (4,7 %), Afg’oniston (4,6 %) va Tojikiston (2,4 %) davlatlari saqlanib qolmoqda hamda ularning jami eksportdagi ulushi 43,7 foizni tashkil etmoqda.
2020- yilda, o’tgan yildagi kabi tovarlar va xizmatlar eksporti bo’yicha asosiy hamkor davlatlardan XXR etakchi mavqeini saqlab turibdi. Keyingi holatni Rossiya Federatsiyasi egalladi. Turkiyadan ozgina ortda qolgan Qozog’iston uchinchi pog’onadan to’rtinchi o’ringa tushib ketdi.
Joriy yilningda hamkor mamlakatlarning tovarlar va xizmatlar eksporti bo’yicha geografiyasi 2019- yining mos davriga nisbatan 174 davlatdan 144 davlatga kamaydi.
Xizmatlar eksporti hajmi 1 624,0 mln. AQSH dollarini yoki jami eksport hajmining 12,2 % ini tashkil etib, 2019- yilning mos davriga nisbatan 43,8 % ga kamayganligi kuzatildi. Xizmatlar eksporti tarkibining asosiy ulushi transport (70,0 %) va safarlar (turizm) (14,1 %), telekommunikatsiya, kompyuter va axborot (8,6 %) hamda boshqa tadbirkorlik bilan bog’liq xizmatlar (3,0 %) hissasiga to’g’ri kelgan.