1. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám byudjet

Joba :

1. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám byudjet

dáramatları quramında tutqan ornı

2. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵı tólewshiler quramı, salıq ob'ekti hám

salıqqa ólshewli bazanı anıqlaw tártibi

3. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵın esaplaw hám byudjetke tólew tártibi

4. Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın buyım-múlk salıǵı boyınsha ámeldegi

máseleler hám olardı saplastırıw baǵdarları

1. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám

byudjet dáramatları quramında tutqan ornı

Mámleketimizde jeke menshikke tiykarlanǵan kóp ukladli bazar

ekonomikasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı processinde, túrli múlk formasındaǵı

institutlardıń aktiv rawajlanıwı hám isbilermenlik iskerliginiń keńeyiwi, kárxana hám

shólkemlerdi jekelestiriw, olardı aktsiyadorlik jámiyetlerine aylandırıw, real

múlk formasındaǵı túrli múlk iyeleri klasın qáliplesiwine alıp keldi. Sonnan kelip

shıqqan halda, múlkshilik munasábetlerinde ámelge asırılıp atırǵan ózgerisler bul

bazar iktisodiyoti sistemasına tán bolǵan process bolıp tabıladı.

Hár qıylı forma daǵı buyım-múlk, xam yuridikalıq shaxslar, xam fizikalıq shaxslar

ıqtıyarında bulishi múmkin. Buǵan baylanıslı Ózbekstan Respublikası

Konstituttsiyasida «har-bir shaxs mal-múlkli bolıwǵa haqılı» hám de «Bazar

munasábetlerin rawajlandırıwǵa qaratılǵan Ózbekstan ekonomikasınıń negizin

túrme-túr sırtqı kórinisler degi múlk quraydı» dep kórsetilgen. Sonday eken, múlk

formalarınıń boskichma-boskich dúziliwi hám rawajlanıwı ushın, áwele,

olardıń hukukiy hasası támiyinleniwi kerek. Bul máseleni sheshiw maqsetinde

Ózbekstan Respublikasınıń «Múlkshilik tuwrısında» gi nızamı qabıllandı.

Nızam múlkshiliktiń xamma formaları qol qatılmas bolıwına hám olardıń rawajlanıwı

ushın keń sharayat jaratılıwına kepillik beredi.

Ámeldegi nızamshılıqqa muwapıq, fizikalıq shaxslar ıqtıyarında jay hám

imaratlar, mashina hám úskeneler, transport quralları, ásbap -úskeneler, islep-

chikarish buyımları xamda basqa túrdegi buyım-múlk bolıwı múmkin. Sol

sebepli, fizikalıq adamlardıń ıqtıyarında bolǵan buyım-múlktiń muǵdarı hám

ma`nisi shegaralanbaǵan, múmkinshiligi barınsha buyım-múlkti kóbirek toplanıwı hám

múlk iyeleriniń materiallıq baylıǵın ósiwi múmkinshiligi tuwılmokda. Lekin, usınıń menen

birge jámiettiiń túrli klass hám gruppaları ortasında múlkshilik qatlamlarǵa bóliniwi mashqalası

xam kusheytip atır. Bunday mashqalalardi belgili dárejede buyım-múlkti salıqqa

tartıw orkali saplastırıw múmkin. Sonıń menen birge, kópshilik túrdegi dáramat hám

buyım-múlkti salıqqa tartıw orkali, fizikalıq adamlardıń múlkshilik jaǵdayın

Basqarib turıw támiyinlenedi xamda jámiyet aldında múlk iyeleriniń salıq boyınsha

juwapkershiligin teń támiyinlewde múlkshilik salıqlar múmkinshiligi barınsha ko'prok áhmiyetke

iye bolıp, dáramat salıǵın toldırǵan túrde tiykarǵı qurallardı jiynalıwına hám

olardan nátiyjeli paydalanılıwına alıp keledi.

Házirgi kúnde ekonomikanı modernizaciyalastırıw processinde salıq

siyasatın erkinlestiriw ásirese zárúrli wazıypalardan biri esaplanadı. Usıǵan baylanıslı

salıq sistemasınıń zárúrli strukturalıq bólegi esaplanǵan buyım-múlk salıǵın da

jetilistiriwdi talap etilip atır. Ásirese fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵı bul

dáwirde tek ǵana mámleket byudjetin aqsha menen támiyinleytuǵın fiskal qural bolıp

qalmay, salıq tólewshiniń ózin mal-múlkli dep xis etiwge tásir kórsetiwshi

faktor wazıypasın da atqaradı hám materiallıq tárepten támiyinlewge múmkinshilik beredi.

Fizikalıq shaxslardan undiriladigan buyım-múlk salıǵın byudjetke undirish

usıllarınıń teoriyalıq tárepten etarli dárejede úyrenilmaganligi ámeliyatda olardan

nátiyjeli paydalanıw processinde arnawlı bir qıyınshılıqlardı keltirip shıǵarıp atır.

Ekenin aytıw kerek, múlk bir fizikalıq yamasa yuridikalıq shaxstıń belgili bir dáwirde iye

bolǵan baylıqariga tiyisli barlıq ekonomikalıq bahalıqlardıń puldagi ańlatpası bolıp tabıladı.

Tariyxdan ekenin aytıw kerek, fizikalıq shaxslardan alınatuǵın buyım-múlk salıǵı

áyyemginen undirilib kelinip atırǵan salıqlardan biri esaplanadı. Áyyemginde buyım-múlk

hám jer salıqları “moli-xiroj” hám “zakot” atları menen undirib kelingen. Ásirese

“zakot” eń zárúrli salıq túrinen bolıp, onı tólew hár bir musulman orınlawı

kerek bolǵan bes tiykarǵı haqılı taypasına kirgen. “Zakot” salıǵın moli belgili bir

dáreje (nisob) ga etken musulman puqara tárepinen alınǵan.

Buyım-múlk salıǵı tekǵana mámleketti fiskal resurslar menen támiyinlew, bálki

jámiyet aǵzaları arasında dáramat hám bólistiriw degi uyqaspawshılıqni jónge salıw

qılıwda da zárúrli qural bolıp xızmet etedi. Múlkshilik munasábetlerdiń huqıqıy

normaları ásirese bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde aldınǵı orınlarda

turadı. Ekonomikada bolsa, bul normalar múlk ob'ektlerine iyelik qılıw, odan

paydalanıw hám ıqtıyar etiw túsiniklerin ańlatadı. Buyım-múlk salıǵı fizikalıq

adamlardıń belgili bir dáwirde iye bolǵan, atap aytqanda, qo'zg'almas hám

Qo'zg'aluvchan múlkin tolıq yamasa belgili bir bólegin ma`nisinen alınatuǵın

tuwrı salıq bolıp tabıladı.

Ekenin aytıw kerek, fizikalıq adamlardıń buyım-múlkin salıqqa tartıwdıń ilimiy

tiykarlanǵan mexanizmin tabıw jáne onı hár tárepleme tiykarlab beriw salıq

ámeliyatınıń natiyjeliligin asırıwda sheshiwshi áhmiyetke iye boladı. Sebebi,

ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında buyım-múlk salıǵınıń áhmiyeti jáne de

artadı, sebebi bazar sharayatında múlkshilik resurslarınıń ma`nisi barǵan sayın asıp, onıń

quramı rawajlanıwlasadı. Bul bolsa óz gezeginde, salıqqa ólshewli buyım-múlk

salıǵı ma`nisiniń asıwı hám salıq tushumlarining kóbeyiwine alıp keledi.

Respublikamız Prezidenti I. A. Karimovning “Salıq sistemasınıń eń zárúrli

wazıypası islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa, materiallıq -sheki onim, tábiy, finanslıq

hám miynet resurslarınan, tóplanǵan buyım-múlkten nátiyjeli paydalanıwǵa

xoshametlentiretuǵın tásir kórsetiwdir» degen pikirleri, atap aytqanda mártebege erispegen muridlik sistemasında

fizikalıq shaxslar buyım-múlkinen alınatuǵın mártebege erispegen muridlikke xam tolıq tiyisli.

Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında buyım-múlkti salıqqa tartıwdı

ámeliy áhmiyeti ósip barıp atır hám soǵan muwapıq keleshekte buyım-múlkti

salıqqa tartıw buyicha keń izertlewlerdiń zárúrshiligi payda bolıp atır.

Házirgi kúnde respublikamızda fizikalıq shaxslardan alınatuǵın buyım-múlk

salıǵı jergilikli byudjetke undiriladigan tiykarǵı salıqlardan biri esaplanadı.

Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın buyım-múlk salıǵı jergilikli byudjet dáramatların

turaqlı qáliplestirip turıwshı turaqlı derek bolǵanlıǵı ushın undiriladi. Bul

salıq fiskal funktsiyanı atqarıp, mámleket byudjeti dáramatların toldıradı. Sonday

etip, bul salıqlardıń áhmiyeti mámleket byudjetiniń mápdarlıǵı menen de

anıqlama bernedi.

Bul salıq turining taǵı bir ústin tárepi sonda, bul olardıń salıq bazasın

identifikaciyası menen baylanıslı, yaǵnıy salıq ob'ektiniń qatańlıǵında bolıp tabıladı. Sonıń

ushın da jer hám buyım-mulkni salıq tólewden shaǵılısıw maqsetinde jasırıw qıyın

Hám salıqqa tartıw maqsetinde onı ma`nisin anıqlaw iyesiniń qálewinen kelip

shıqpaydı.

Bul salıq túri tuwrı salıq bolıp, ol óziniń bul sapası menen materiallıq

baylıqlardı alıw hám jiynaw processinde undiriladi hám de salıq tólewshiniń

múlkshilik dáramatları ma`nisinen undiriladi. Ekenin aytıw kerek, tuwrı salıqlar ekonomikalıq

ádebiyatlarda salıq tólewshiniń múlkshilik jáne social poziciyasine kóre jeke hám

real salıqlarǵa bólinedi.

Jeke salıqlar - salıq tólewshiniń múlkshilik jáne social jaǵdayına baylanıslı

halda belgilenetuǵın salıqlar bolsa, real salıqlar - salıq tólewshiniń finanslıq

jaǵdayınan qaramastan iskerlik yamasa tovarlarǵa, yaǵnıy múlk (jeke menshik) ni satıw,

satıp alıw, iyelik etiwge solinadi. Tariyxan real salıqlar, tikkeley salıqlardıń eń

áyyemgi baslanıwiy formasında bolǵan. Buyım-múlk salıǵı daslep tiykarınan real salıqlar

formasında ámeliyatda júzege kelgen. Bunda, qaǵıydaǵa kóre, buyım-múlktiń bólek

túrleri túrli salıqlar : jer, buyım-múlk úy, xunarmandchilik hám pul qarjı

salıqlarına tortilgan. Real salıqlar tiykarında sırtqı belgiler yotib, olar jer

maydanınıń muǵdarı, qurılıs ma`nisi yamasa onıń ijara tólewi hám basqalar tashkil

etken. Real salıqlarda birdey buyım-mulkka iye bolǵan shaxslar, birdey muǵdarda

salıq tólegenler.

Joqarıdagilardan kelip shıǵıp, búydew kerekki, jeke salıqlar salıq tólewshi

alınǵan haqıyqıy dáramattan tolıqnsa, real salıqlarǵa ol yamasa bul salıqqa tartıw

predmeti esaplanǵan (kóshpelis múlk) den arnawlı bir ekonomikalıq sharayatlarda

alınatuǵın shamalıq ortasha dáramat salıqqa tortiladi. Áwele real salıqlarǵa buyım-

múlk salıqqa tartılıp, hám bunnan olardıń anglichan «real» atı kelip shıǵadı.

Belgili orıs izertlewshi A. Trivus real salıqlarǵa tómendegishe tariyp beredi: Real

salıqlar (ol yamasa bul ob'ekt - jer, kárxana, úy, pul formasındaǵı qarjı tólewshige

baylanisli faktorı boyınsha ) salıqqa ólshewli múlktiń anıq belgileri boyınsha

Anıqlanadı, bul belgiler ámelde tólewge uqıplılıq haqqında emes, bálki normativ,

“shama etiletuǵın” tólewge uqıplılıq tuwrısında oylaw imkaniyatın beredi1. Sonday eken eger buyım-mulkni salıqqa tartıw real salıqqa tartıw principine

muwapıq qurılǵan bolsa, ol jaǵdayda hár bir bólek alınǵan buyım-múlktiń, ulıwma sanı

hám kólemi, onıń ulıwma baxasıden qaramastan hám de tólewshiniń finanslıq

jaǵdayın esapqa almastan salıqqa tortiladi. Jeke belgiler tiykarında qurılǵan buyım-

múlk salıǵında bolsa, bólek alınǵan buyım-múlk emes, bálki onıń ulıwma muǵdarı

salıqqa tortiladi. Buyım-múlk salıǵınan social mútájliklerdi qandiruvchi buyım-múlk

azat etińiw múmkin. Real salıqqa tartıw XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń

baslarında ústivor bolıp, keń kólemde qollanılǵan. Mine sol dáwirdeyoq

ilimpazlar onıń kemshiliklerin kórsetip berdiler. Atap aytqanda, alım G. Sadovskiy bul

haqqında sonday jazadı : «Jer hám turaq-jay salıǵı eń bay iyesilerden de, na bir

qarıs jerge hám na qurılıstıń bir gerbishine de iyelik ete almaytuǵın

shaxslardan da birdey kólem degi procentlerde undirilgan»2. Joqarıda sanap ótilgen

kemshilikler salıq tólewshiniń tólewge uqıplılıǵın esapqa alıwshı dáramat

salıǵınıń engiziliwi hám rawajlantirilishi hám de oǵan qosımsha buyım-múlk

salıǵı kiritiliwi menen jónge salıw etildi.

Real salıqlardı esaplab shıǵarıwda ádetde buyım-múlktiń ortasha

tabıslılıǵı tiykar etip alınadı. Sol sebepli múlk iyelerin salıqqa tartıw daǵı bir

tegislik kadastrlar (ásirese, jer kadastrı ) sistemasına súyeniwshi jaqsı islengen

bahalawdagina támiyinleniwi múmkin. Bunıń xalıqtıń buyım-múlkinde kúshli

qatlamlarǵa bóliniw bolmawi kerek. Bo'lardan tısqarı real salıqqa tartıwdan jergilikli

salıqlar sistemasında kóshpelis buyım-múlk iyelerin, jergilikli xojalıqtı

abadanlastırıw jumıslarına ǵárejet etiwden «qochuvchi»larni keskin salıqqa tartıw

usılı retinde paydalanıw múmkin. Biraq, jeke salıqlar ekonomikalıq jáne social

tárepten ádalatlı esaplanadı. Bul tek dáramat salıǵı (onıń jeke salıq

retindegi mánisi tastıyıqlanǵan buyım-múlk salıǵına da tiyisli bolıp tabıladı. Kárxanalar

Xalıq túrli gruppadarining múlkshilik jaǵdayı bir-birinen keskin parıqlanǵan ótiw dáwiri

ekonomikasında bul, ásirese zárúrli áhmiyetke iye boladı.

Fizikalıq shaxslardan undiriladigan buyım-múlk salıǵın huqıqıy tártipke

salıwdıń tiykarǵı dáreklerine Ózbekstan Respublikası Salıq kodeksiniń 272-

277 zatları hám de Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 1995 jıl

29 dekabr degi 478-sanlı “Fizikalıq shaxslarǵa múlk huqıqında tiyisli bolǵan jay

hám imaratlardı bahalaw hám qayta bahalaw tuwrısındaǵı qaǵıydanı tastıyıqlaw

tuwrısında”gi sheshimi kiredi. Ilgeri buyım-múlk salıǵın undirib alınıwı 1993 jıl 28

dekabrde qabıl etilgen “Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıqlar

tuwrısında” Ózbekstan Respublikası Nızamı menen tártipke solinar edi

Mámleket byudjeti dáramatları quramına itibar qaratıwdan aldın, ekonomikaǵa

túsip atırǵan salıq yuki tuwrısında azǵantay toqtalsak. Jalpı ishki ónim absolyut

hám salıstırmalı kórsetkishde asıp barıp atır. Mısalı, 2010 -2013 jıllar dawamında

YaIM salıstırmalı kórsetkishlerde hár jılı 8% muǵdarında asıp barıp atır. YaIM ga

salıstırǵanda salıq salmaǵı bolsa 2010 jılda 21, 9%, 2011 jılda 22, 0% ni, 2012 jılda

21, 5% ni quradı, bul bolsa YaIM ga salıq yukining anaǵurlım

pasayayotganligidan dárek beredi, 2013 jılda salıq yuki 20, 8% ni tashkil etip,

ótken jıldaǵı kórsetkishke salıstırǵanda 0, 7 punktke kam bolıp tabıladı.

1-diagramma. YAIM hám salıq yuki dárejesi

Biz joqarıda fizikalıq adamlardıń buyım-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi

menen tanısıp shıqtıq, endi onıń fiskallik áhmiyeti, yaǵnıy byudjet dáramatların

qáliplestiriwdegi áhmiyetin analiz qilsaq: