17-mavzu. Feodal jamiyati va uning yemirilishi davridagi iqtisodiy
ta’limotlar
1. Feodalizmga
o‘tish davridagi iqtisodiy g‘oyalar.
2. Arab mamlakatlaridagi dastlabki iqtisodiy
g‘oyalar. Islomdagi iqtisodiy
qarashlar.
3. Ibn Xaldunning iqtisodiy qarashlari
4.G
’arbiy Yevropada feodalizm davridagi iqtisodiy g‘oyalar
5.O
’rta asr utopiyalari
1. Feodalizmga
o‘tish davridagi iqtisodiy g‘oyalar.
Yangi era - milodning
III asridan boshlab Osiyoda, milodning V asridan
G
’arbiy Yevropada quldorlik tuzumi yangi feodal ishlab chiqarish usuli bilan
almashdi.
Ammo quldorlik tuzumining qoldiqlari feodalizm va hatto kapitalizm
davrida saqlanib qoldi. Masalan, eng
rivojlangan AQShda quldorlik, qullar
mehnatidan foydalanish 1861-1865 yillardagi fuqarolik urushidan keyin t
o‘la
tugatildi. Markaziy Osiyo, xususan Turkistondagi qullik davri ham shu davrda,
ya
’ni o‘lka Rossiya tomonidan bosib olingach, qonun yo‘li bilan taqiqlandi.
Ayrim tarixiy, iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga k
o‘ra
yevropaning asosiy
qismida, jumladan Rossiyada qulchilik ishlab chiqarish usuli darajasiga
yetmadi, feodalizmga
o‘tildi. Tuzumda yerga xususiy mulkchilik mavjud bo‘lib,
bevosita
ishlab
chiqaruvchilar
b
o‘lgan, rasman ozod dehqonlarni
ekspluatatsiya qilishga asoslangan. Yer egalari - feodallar yoki davlat
dehqonlardan barshchina (ishlab berish), natural (mahsulot)
yoki pul obrogi
(soliq) sifatida yer rentasini olish imkoniga ega edilar. Shunday qilib,
feodalistik jamiyat
yirik yer egalari va mayda ishlab chiqaruvchilar -
dehqonlarning hamkorligiga asoslangan.
Qulga
nisbatan
ýrkin dehqon ishlab chiqarishdan õiyla manfaatdor
b
o‘lgan, o‘zining oilasi, ayrim ishlab chiqarish vositalariga, õo‘jalik
mustaqilligiga
ýga ýdi, shu sababli mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish
kuchlari
ancha
o‘sdi. Feodalizm shu jihatdan avvalgi ibtidoiy jamoa va
quldorlikdan tari
õan progressiv jamiyat ýdi. Ammo bu davrda hali ham qoloq
te
õnika mavjud bo‘lib, ishlab chiqarish kuchlarining rivoji sekin borgan. G’arbiy
yevropada feodal ishlab chiqarish usuli V asr o
õiri (Rim imperiyasining
qulashi) dan burjua inqiloblari (XVII-XVIII asrlar), aniqro
g‘i sanoat to‘ntarilishi
davrigacha yashadi. K
o‘pgina mamlakatlarda (masalan, O’rta Osiyo, jumladan
O
’zbekistonda) bu davr undan ham uzoq vaqtni o‘z ichiga oladi (III-XX asrlar).
Bu jamiyatda yuzaga kelgan iqtisodiy
qarashlar keng qamrovli b
o‘lib,
yerga egalikning qonuniy ekanligini k
o‘rsatish, tovar-pul munosabatlari
muammolariga munosabatning kuchayishini belgilashga qaratilgan. O
’sha
davrdagi iqtisodiy
g‘oyalarda tovar-pul munosabatlari (sudxo‘rlikdan tashqari)
q
o‘llab-quvvatlanadi va shu bilan birga feodal jamiyatning tabiiyligi, uni saqlab
qolish zarurligi qayd etiladi.
Bizgacha yetib
kelgan yozma manbalarga k
o‘ra, o‘sha davrdagi iqtisodiy
g‘oyalarda diniy-ahloqiy yo‘nalish kuchli bo‘lgan. Bozor iqtisodiyoti bilan
bo
g‘liq fikrlarda ikki tomonlama qarash mavjud (tovar ishlab chiqarish,
sudxurlik va b.). Davlat va dinning iqtisodiyotdagi
roli yuqori q
o‘yiladi. O’rta
asrlar oxirida, yer egaligi tuzimi yemirilishi bilan yangi iqtisodiy
g‘oyalar
vujudga keldi.