1. Falsafa mavzusi va falsafiy bilimlar mohiyati

Sifat - narsaning ichki xususiyati, predmetni mazkur jihatdan farqlash uchun zarur va etarli bo’lgan xossalar majmui. Sifat - xossalarning oddiy majmui emas, balki ularning muayyan yaxlitlikdan o’rin olgan va predmetning alohida mohiyat sifatida mavjudligini belgilovchi tizimidir. Predmetlarning munosabatlari va aloqalarining rang-barangligi ayni bir predmetda qarama-qarshi xossalar va sifatlar mavjudligini izohlaydi. Bir jihatdan engil narsa boshqa bir jihatdan og’ir bo’ladi, bir aloqada oq narsa boshqa bir aloqada qora bo’ladi va h.k. Xossa - predmetning jihati bo’lib, uning boshqa predmetlardan farqi yoki ular bilan o’xshashligini belgilaydi va ular bilan o’zaro aloqada namoyon bo’ladi. Xossalar muhim va ikkinchi darajali bo’lishi mumkin. Muhim xossalar predmetning sifatini belgilaydi. Ularning yo’qolishi mohiyatini mazkur xossalar tashkil etgan predmetning ham yo’qolishini anglatadi. Ikkinchi darajali xossalar o’zlashtirilishi yoki predmetning sifatini o’zgartirmasdan yo’qolishi mumkin. Har qanday xossa (temperatura, hajm, energiya va sh.k.) muayyan miqdor va sifatga ega bo’ladi. Har qanday predmet o’zining mavjudligini belgilovchi barcha xossalar majmuidir. Miqdor - predmet muayyan xossasining namoyon bo’lishi, intensivligi darajasi. U sifat jihatidan o’xshash xossalar yoki butunning qismlarini taqqoslash yo’li bilan aniqlanadi. Miqdoriy munosabatlar sifatga bog’lanmasdan aniqlanishi mumkin. SHuningdek, miqdor turli predmetlarning ayrim umumiy xossasi sifatida, predmetlarni sifat jihatidan tenglashtiradi. SHu ma’noda miqdor sifatning ziddidir. Ammo predmetning sifat xususiyatini mavhumlashtirish sifat jihatidan har xil tuzilmalarni o’rganishga tadqiqotning miqdoriy metodlarini jalb qilish imkonini beradi. Masalan, o’lchash taqqoslashning o’rganilayotgan ob’ektning miqdor ko’rsatkichlarini aniqlovchi ayrim ko’rinishi sifatida, sifat haqida aniqroq xulosa chiqarish imkonini beradi.
Me’yor - predmet borlig’ining chegarasi. U predmet xossalari miqdor va sifat o’zgarishlarining xususiyati bilan belgilanadi. Me’yor - bu shunday bir chegaraki, unda miqdor o’zgarishlari narsaning sifatiga putur etkazmaydi. Gegel fikricha, «Hamma narsa o’z me’yoriga ega, ya’ni miqdor jihatidan aniqdir»¹. Masalan, vodorod peroksidi va suv bir-biridan molekulalardagi kislorod atomlarining miqdoriga ko’ra farq qiladi
Kategoriyatushunchasi va ularning turlari. Kategoriya” so’zi qadimga Yunon tilidan olingan bo’lib: «izohlash», «tushuntirish», «ko’rsatish», degan ma’nolarni anglatadi. Uning mazmunidagi bunday xilma-xillik qadimga davrlardanoq ilmiy tadqiqot yo’nalishiga aylangan. Falsafa tarixida ularni birinchi bo’lib, Arastu ta’riflab bergan. U o’zining «Kategoriyalar» degan asarida ularni ob’ektiv voqelikning umumlashgan in’kosi sifatida qarab, turg’umlashtirishga harakat qilin. Xususan, uningcha quyidagi kategoriyalar mavjud: «mohiyat» (substansiya), «miqdor», «sifat», «munosabat», «o’rin», «vaqt», «holat», «mavqe», «harakat», «azob-uqubat». Bu turg’umlashtirish, o’z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo’lgan. Keyinchalik Arastu «Metafizika» asarida «mohiyat», «holat» va «munosabat» kategoriyalarini ham izohlagan. XVII-XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga keldi. Xususan, I. Kant qarashlarida kategoriyalar «sifat» (reallik, inkor, chegaralash), «miqdor» (birlik, ko’plik, yaxlitlik), «munosabat» (substansiya va xususiyat, sabab va harakat, o’zaro ta’sir), «modallik» (imkoniyat va imkoniyatsizlik, voqelik va novoqelik, zaruriyat va tasodif) tarzida izohlangan. Kantdan farqli o’laroq, Xegel esa mantiqiy kategoriyalarni: «borliq» (sifat, miqdor, me’yor), «mohiyat» (asos, xodisa, mavjudlik), «tushuncha» (ob’ektiv, sub’ektiv, absolYut g’oya) tarzida izohlagan. Falsafiy kategoriyalar - borliqning umumiy, muhim tomonlari, xossalari, aloqalari va munosabatlari haqida fikrlash uchun qo’llaniladigan o’ta keng tushunchalar majmuidir. Alohidalik kategoriyasi olamdagi narsa, voqea va jarayonlarga xos bo’lgan aniq, yagona takrorlanmaydigan belgilar hamda xususiyatlarni ifodalaydi. Mazkur kategoriya tabiat va ijtimoiy hayotdagi narsa, alohida hodisa, juz’iy fakt va yagona voqea haqidagi tushunchalarni ham bildiradi. Masalan, har bir millatga xos madaniyatning til, urf-odat, an’ana, milliy xarakter, psixologiya kabi belgilari ayni shu shakl va mazmunda boshqa xalqlarda takrorlanishi mumkin bo’lmagan ayrimlikdir. Umumiylik kategoriyasi narsa, hodisa, jarayonlarga xos asosiy, doimiy takrorlanadigan belgilar va xususiyatlar yig’indisini bildiradi. Bu kategoriya narsalarning kelib chiqish jihatidan umumiy ekanligini, ular taraqqiyot umumiy zanjirining uzviy bog’liq xalqalari ekanligini, bir xil qonuniyatlarga bo’ysunishi mumkinligini anglatadi. Butun va qism kategoriyalari. Butun narsa, hodisa va uni tashkil etgan qismlarning muayyan tartibda joylashgan va o’zaro bog’langan yagonalikning ifodasidir. Qism butun tarkibiga kiradigan, uning tarkibidagina o’z vazifasi (funksiyasi)ni bajara oladigan alohidalikdir. Ushbu tushunchalarning umumlashishi ob’ektiv olamdagi xilma - xillikning mohiyatan yaxlitligi bilan ifodalanadi. Biroq ular alohida-alohida holatda ham voqelikdagi biron-bir reallikni idrok etishga imkon tug’diradi. Ob’ektiv olam bepayon bo’lgani va u juda ko’p nisbiy butunliklardan tashkil topgani uchun butun boshqa butunlikning qismi bo’lishi, qismi esa boshqa elementlarga nisbatan butun vazifasini o’tashi ham mumkin. Masalan, Er shari o’zi butunlik bo’lib, bu makondagi boshqa barcha narsa, hodisa, jarayonlar uning qismlaridir. Quyosh sistemasiga nisbatan Er qism bo’lsa, Galaktikaning esa bir zarrasi - elementidir. Zaruriyat va tasodif kategoriyalari. Zaruriyat - narsa, hodisa va jarayonlarning taraqqiyoti bilan aniqlanadigan, ichki muhim bog’lanishlar orqali qonuniy kelib chiqadigan va shuning uchun Yuz berishi muqarrar bo’lgan hodisadir. Tasodif - mohiyatdan, mazkur jarayonning qonuniy rivojlanishidan kelib chiqmaydigan hodisadir. Zaruriyat va tasodif - voqealar rivoji davomida sodir bo’ladigan hodisalarni tavsiflaydigan, ob’ektiv olamdagi aloqadorlikni ifoda etuvchi falsafiy kategoriyalar