1. Falsafa mavzusi va falsafiy bilimlar mohiyati

Metod metodika va metodologiya tushunchalari. Falsafa fanning umumiy metodologiyasi, dunyoni ilmiy bilishning eng muhim vositasi sifatida ishlaydi. Har bir fan metodlarning butun majmuasidan foydalanadi va o‘rganilayotgan ob’ektning o‘ziga xos, shartli belgilari bilan bir qatorda universal psixik vositalardan (kategoriyalar, tamoyillar, bilishning umumiy ilmiy usullari) foydalanadi. Ammo olimlar bu kognitiv vositalarni ishlab chiqish, tushunish bilan alohida shug'ullanmaydilar. Fanning gnoseologik asoslari falsafiy bilimlarning fan falsafasi va metodologiyasi kabi bo'limi tomonidan ishlab chiqilgan. Falsafiy metodologiyaning o'ziga xos xususiyatlari bor: 1-dan, mavhum, ya’ni nihoyatda umumiy xususiyatga ega. Falsafa beradigan uslubiy tavsiyalar oddiy va aniq emas, hatto undan ham ko'proq - retsept. 2-dan, ular evristik xususiyatga ega, ya'ni ular, aslida, ma'lum nuqtai nazarlar, ishoralar, belgilar bilan tugaydi. Ilmiy bilishning barcha usullarini umumiylik darajasi va qamroviga ko‘ra quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin: 1. Umumjahon (dialektik va metafizik); 2. Umumiy ilmiy (tajriba, kuzatish, modellashtirish va boshqalar); 3. Faqat ma'lum fanlarga xos bo'lgan xususiy usullar (densitometriya, o'zaro tanishish va boshqalar - dendroxronologiyada).


4-mavzu 1.Bilishning mazmuni va mohiyati. Falsafa tarixida bilishga oid qarashlar evolutsiyasi. Inson ozining bevosita borligini, mavjudligini uni qurshab turgan dunyo bilan doimiy aloqada amalga oshiradi. Dunyoda yashash va optimal moslashish uchun inson, uning aql-idroki va hislari tashqariga, yani dunyoni bilishga qaratilgan. M.Xaydeggerning sozlari bilan aytganda «bilish tadqiqot sifatida mavjud narsani hisobotga jalb etadi». Bilish faoliyatiga inson hayoti va faoliyatining zarur elementi deb qaramoq zarur. Bilishning maqsadi va vazifasi turli hodisalarni organish yoli bilan ularning chuqur, turgun, belgilovchi tomonlari va qirralarini, ularning mohiyatini ochib, haqiqatni anglab olishdan iborat. Antik falsafadayoq sofistlar va Sokrat dunyoqarashining asosiy masalasini insonning tabiatga, subektning obektga, tafakkurning borliqqa munosabati masalasi sifatida ilk bor tariflab bergan edilar.YAngi zamonda F.Bekon va R.Dekart bilish togrisidagi talimotni boyitib, uni subektning obektga munosabati deb tarifladilar. Dekartning sozlariga kora, subekt bu bilish harakatining sohibi bolgan shaxsdir, fikrlovchi «Men» dir. Obekt bu subektning bilish faoliyati yonaltirilgan narsadir, yani bizni qurshab turgan butun olamdir. Bilish obekti bilish vaziyatida bevosita berilgan emas, u ijtimoiy amaliyotning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi, determinatsiyalanadi. Bilish subekti ham ozining bilish faoliyati keng amalga oshiriladigan konkret ijtimoiy-tarixiy vaziyat orqali belgilanadi. Binobarin, bilishning ozi ham ijtimoiy tabiatga ega, uni ijtimoiy amaliyot belgilab beradi. Dunyoni bilib boladimi yoki yoqmi, agar bilib bolsa, bu bizning ongimizda qanday aks etadi, degan masala hamisha falsafiy fikrni qiziqtirib kelgan. Bilish nazariyasi, yoki gnoseologiya (Yunoncha bilish haqidagi talimot) falsafiy talimotlarning ajralmas qismidir. Gnoseologiya subektning bilish faoliyatining prinsiplari, qonuniyatlari, shakllari, bosqichlari va darajalarini, shuningdek, shu prinsip va qonunlardan kelib chiqadigan, haqiqiy bilimga erishilishini taminlaydigan talablar va mezonlarni organadi. Bilish nazariyasi bilish jarayonining oddiy, kundalik darajasini ham, bilishning umumiy ilmiy shakllari va metodlarini ham tadqiq qiladi. YAngi zamon falsafasida skeptitsizm pozitsiyasini D. YUm izchilik bilan himoya qilib chiqdi. D.YUm tashqi dunyoning realligini shubha ostiga oldi. Faqat oz sezgilarimizning realligiga shubhalanish mumkin emas, deydi shotlandiyalik bu mutafakkir. Sezgi organlarining bu taassurotlari yo ularga tashqi dunyo tasiri tufaylik yoki inson aqlining alohida energiyasi tufayli kelib chiqishi mumkin. Bu erda tajriba sezgilarimizning haqiqiy manbaini aniqlashga ojizdir. YUm dunyoni bilish mumkinligini inkor etibgina qolmasdan, balki, shu bilan birga, subektning hissiy taassurotlari doirasidan tashqarida biron-bir real narsaning mavjudligi togrisidagi masalani ochiq qoldirdi.Nemis klassik falsafasining asoschisi I.Kant D.YUm goyalarini tanqidiy jihatdan qayta ishlab chiqdi. Kantning transsendental idealizmi shundan iboratki, u, bir tomondan, bizning ongimizdan mustaqil ravishda «ozida narsalar» («vesh v sebe») mavjudligiga shubhalanmagan, ikkinchi tomondan esa, u «ozida narsalarni» prinsip jihatidan bilib bolmaydi, deb davo qilgan. Narsalarning mohiyatini hech nima bilan payqab, ilgab bolmaydi. Bilish subekti bolgan odam faqat hodisalar va jarayonlar sirtida yotgan bilan kifoyalanadi, faqat hodisa, «biz uchun narsa» («vesh dlya nas») bilan ish koradi. «Biz uchun narsa» bizga «ozida narsalar» haqida hech nima demaydi. Dunyo inson uchun «ozida narsalar» ning bilib bolmas siri bolib qoladi, shuning uchun bu falsafa agnostitsizm nomini oldi (Yunoncha, a inkor, gnostos bilib boladigan). Agnostitsizm bu shunday talimotki, unga kora dunyo haqida haqiqiy, ishonchli bilimlarga erishib bolmaydi. Agnostitsizm bilishni faqat biluvchi aqlning faoliyati deb biladi. 2.Falsafa tarixida haqiqatga munosabat. Haqiqatning asosiy shakllari va konsepsiyalari. Bilishning bosh vazifasi haqiqat izlashdir. Haqiqat masalasi butun bilish nazariyasining eng muhim vazifasidir. Faylasuflar orasida haqiqat va uning bilishdagi roli togrisida yagona fikr yoq.Subektiv idealizm uchun haqiqat subektiv narsadir. Masalan, nimaiki foydali bolsa u haqiqat deb davo qiluvchi pragmatizmda, yoki hamma etirof etgan, hamma uchun ahamiyatli bolgan narsa haqiqatdir deb hisoblovchi konvensionalizm va neopozitivizmda ham haqiqat subektiv narsadir. Materializm uchun haqiqat bu tashqi dunyoning ongimizda adekvat, togri aks etishidir.Haqiqat, bu bizning dunyo togrisidagi bilimlarimiz va tasavvurlarimizning dunyoning oziga, obektiv reallikka muvofiq kelishidir. Haqiqatni nohaqiqatdan, yanglishuvdan, yolgondan farqlashtirish, ajratish uchun bizning bilimimiz obektiv voqelikka, uning yashash va rivojlanish qonunlariga qanchalik mos kelishini aniqlab olmoq kerak. Aristotel haqiqatning «klassik» konsepsiyasi muallifidir. U ozining «Metafizika» sida bunday deb yozadi: «Bor narsani yoq deyish yoki yoq narsani bor deyish yolgon gapirishdir; borni bor va yoqni yoq deyish esa haqiqatni gapirishdir».Hozirgi zamon falsafiy va ilmiy adabiyotida obektiv haqiqat tushunchasi tez-tez uchrab turadi. Obektiv haqiqat bu bilimlarimizning shunday mazmuniki, u bir kishiga ham, butun insoniyatga ham bogliq emas. Haqiqatning obektivligini u mavjud olamning inikosi bolishi belgilaydi. AbsolYut haqiqat bu bilish obekti haqidagi inkor etib bolmaydigan toliq va tugal bilimdir, nisbiy haqiqat esa bilish predmeti togrisidagi notoliq va notugal bilimdir. AbsolYut haqiqat toliq hajmdagi obektiv haqiqatdan boshqa narsa emas, nisbiy haqiqat esa notugal shakldagi, notuliq hajmdagi obektiv haqiqatdir. AbsolYut haqiqatni absolYutlashtirish dogmatizmga, nisbiy haqiqatni absolYutlashtirish relyativizm (nisbiylikni mutlaqlashtirish)ga olib keladi. Relyativizm va dogmatizmning cheklanganligiga sabab ularda absolYut haqiqat bilan nisbiy haqiqat bir-biridan ajratib olinganligi va qarama-qarshi qilib qoyilganligidadir. Bizning bilimlarimiz ayni bir vaqtning ozida ham absolYut, ham nisbiydir. Egallagan bilimlarimiz va tajribamiz asosida biz bilib olgan va tasvirlay oladigan narsa, sodir bolgan, inkor etib bolmaydigan narsa bizning bilimlarimizning absolYut jihatini tashkil etadi. Lekin, shu bilan birga, biz har bir bosqichda hamma narsani ham bilavermaymiz. Bizning bilimlarimiz ayni bir vaqtning ozida uzluksiz kengayib va chuqurlashib boradi. SHu manoda ular absolYut emas, balki nisbiydir, shu boisdan absolYut haqiqatning ozi nisbiy haqiqatlar yigindisidan tarkib topishini etirof etmoq kerak. Bilimlarimizning haqiqat yoki yolgonligini, ularning absolYutlik va nisbiylik darajasini konkret joy va vaqt sharoiti belgilab beradi. Joy va vaqt sharoiti almashinib, ozgarib turadigan omil ekanligi sababli bir sharoitda haqiqat bolgan narsa ozgargan sharoitda yanglish yoki yolgon bolib chiqadi.Agar haqiqatga jarayon deb qarab unga uning rivojlanishi nuqtai nazaridan yondashiladigan bolsa, bu holda konkret haqiqatga abstrakt haqiqat qarama-qarshi qoyiladi. Abstrakt haqiqat bu toliq bolmagan, rivojlanmagan, birtomonlama haqiqat, konkret haqiqat esa, aksincha, - toliq, rivojlangan, koptomonlama haqiqat. Har qanday haqiqat, u bilish jarayonida rivojlanib borganligi sababli, abstraktlikni ham, konkretlikni ham oz ichiga oladi.