1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

159.    Sharq va G‘arb mutaffakirlarining ijtimoiy bilish masalalaridagi qarashlari. Tayanch atamalar: ijtimoiylik, individuallik, ijtimoiy bilish nazariyalari

Shunday qilib, ijtimoiy bilishda inson o’z faoliyatining mahsuli, amaliy faol jonzot bo’lgan o’zi bilan ham ish ko’radi. Bilish subyekti bo’lgan inson shu tariqa uning obyektiga ham aylanadi. Shu ma’noda ijtimoiy bilish insonning ijtimoiy o’zlikni anglash jarayonidir. Bunda inson tarixiy rivojlanish jarayonida yaratiladigan o’zining ijtimoiy mohiyatini o’zi uchun kashf etadi va o’rganadi.Shu sababli ijtimoiy bilishda subyekt va obyektning o’zaro aloqasi murakkablashadi, bu yerda obyekt bir vaqtning o’zida tarixiy ijod subyekti hamdir. Ijtimoiy bilishda hamma narsa va hodisalar inson sohasida aylanadi: bilish obyekti – odamlarning o’zi va ular faoliyatining natijalari, bilish subyekti ham insondir. Bilish jarayoni shohidlarning guvohliklari, hujjatlar, so’rovlar, so’rovnomalarsiz, odamlar yaratgan mehnat qurollari va madaniy yodgorliklarisiz bo’lishi mumkin emas. Bularning barchasi ijtimoiy bilishga ma’lum darajada o’z ta’sirini o’tkazadi va uning o’ziga xos xususiyatlarini shakllantiradi. Ayni shu sababli ijtimoiy bilishda olimning grajdanlik pozisiyasi, uning ma’naviy qiyofasi, haqiqat ideallariga sodiqligi juda muhimdir.

Ijtimoiy bilish — jamiyatdagi, ijtimoiy hodisalarning mohiyatini, ularning kelib chiqishi, yashashi va rivojlanish qonunlarini bilishdir. Ijtimoiy bilish keng ma’noda, ijtimoiy borliq va ijtimoiy ongning in’ikosidir. Ijtimoiy bilish jamiyat paydo bo‘lishi bilan birga paydo bo‘lgari va uning o‘zgarib, rivojlanib borishi bilan ham rivojlanib borgan. Ijtimoiy bilishning o ‘ziga xos xususiyatlari himadan iborat; и tabiatni bilishdan nima bilan farq qiladi? Tabiatni bilish qulaymi yoki jamiyatni bilish o‘ng‘aymi. Albatta, tabiatni bilish jamiyatni bilishdan aneha oson. Chunki, tabiat bilishga qarshilik qilmaydi. Shuning uchun oldin tabiiy fanlar paydo bo‘lganligini hamma biladi. Ijtimoiy bilish insonning ijtimoiy borliqni ma’lum maqsad asosida о‘zlashtirilishidir. U tabiatni bilishdan farqli o‘laroq, faqat jamiyatdagi moddiy ijtimoiy faoliyat va munosabat qonuniyatlarini bilishdan iborat bo‘lmasdan, ma’naviy, mafkuraviy faoliyatlar va munosabatlarni, ularning qonuniyatlarini bilishni ham o‘z ichiga oladi. Shu asosda ijtimoiy bilishning quyidagi o'ziga xos xususiyat- larini ко‘rsatish mumkin: 1. Tabiatni bilishda inson faqat bilishning subyekti bo‘lib hisoblanadi. Jamiyatni bilishda esa inson ham, obyekt ham subyektdir. Inson o‘z tarixini yaratadi va uni biladigan ham o‘zi. Jamiyatni bilishda inson manfaatlari rol o‘ynaganligi uchun biluvchi subyektning xohish-irodasi katta ahamiyatga ega. Binobarin, ijtimoiy bilishda tasodiilarning roli ham ortib ketadi. Ijtimoiy harakat tepasida kim turgani, u qanday shaxs ekanligining xarakteriga, katta ta’sir qiladi. 2. Ijtimoiy bilishda subyektning, subyektiv omilning roli juda katta. Chunki, qarama-qarshi maqsad, intilish va boshqalar belgilovchi ahamiyatga egadir. Shuning uchun dalillar, voqealarga baho berganda alohida olingan shaxs faoliyatini emas, balki sinflarning, ijtimoiy guruhlarning manfaatlari nuqtayi nazaridan kelib chiqhioq zarur.

Bu ma’noda ijtimoiy bilish o‘z ichiga falsafaning faqat gnose- ologik, mantiqiy vazifasinigina emas, balki dunyoqarash vazifasini ham qamrab oladi. 3. Ijtimoiy bilishda subyektning ruhiyholati, ehtirosi, kayfiyat, dunyoqarashi, tarbiyasi, ma’lumoti ham katta rol o‘ynaydi. Moddiy hayot sharoitlari, moddiy ishlab chiqarishning qanday rivojlan- ganligi ham bu yerda muhim ahamiyatga ega. 4. Tabiatni bilishda faqat moddiy munosabatlar tekshiriladi. Jamiyatni bilishda esa, moddiy munosabatlar bilan bir qatorda ma’naviy, mafkuraviy munosabatlar ham bilishning obyekti bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, hech bir inson o ‘zini yomon dema- ganidek, hech qaysi jamiyat ham o‘zini yomonlamaydi. 5. Ijtimoiy fanlar tabiiy fanlardan keyin kelib chiqqan, dedik. Buning sababi shundaki, ijtimoiy voqealar juda murakkab va chigal jarayon bo‘lib, uning qonuniyatlarini ochish ancha qiyin. Buning uchun jamiyat taraqqiyoti ham ma’lum bosqichgacha rivojlanib, uning qonuniy tartibotlari aniqroq namoyonbo‘lishi kerak edi. 6.