1. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining vujudga kelish sabablari va ularni boshqarishning zarurligi

2-жадвал
«Ўзбектелеком» АК Қашқадарѐ филиалининг дебиторлик қарзлари таркиби²

Кўрсаткичлар	2020 йил		2021 йил		Фарқи (+;-)
	Минг сўмда	Салмоғи, %	Минг сўмда	Салмоғи, %
Харидор ва буюртмачиларнинг қарзи	106991	61	119851	59	12860
Ходимларга берилган бўнаклар	-	-	-	-	-
Бюджетга солиқ ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари	22175	13	11107	6	-11068
Ходимларнинг бошқа операциялари бўйича қарзи	7452	4	11458	6	4006
Таъсисчиларнингустав капиталига улушлар бўйича қарзи	-	-	-	-	-
Ажратилган бўлинмаларнинг қарзи	-	-	-	-	-
Мол етказиб берувчи ва пудратчиларга берилган бўнаклар	-	-	-	-	-
Мақсадли давлат жамғармалари ва суғурталар бўйича бўнак тўловлари	-	-	-	-	-
Бошқа дебиторлик қарзлари	37567	22	59102	29	21535
Жами дебиторлик мажбуриятлари	174185	100	201518	100	27333

Маълумотлардан кўринадики, компаниядаги жами дебиторлик қарзлари 2021 йил бошига 174185 минг сўм бўлган бўлса, шундан, асосий қисми яъни 106991 минг сўмлиги ѐки 61% харидорлар ва буюртмачиларнинг қарзи ва 37567 минг сўм ѐки 22% бошқа дебиторлик қарзларидир. Йил оҳирига келиб дебиторлик қарзлари таркибида ўзгаришлар содир бўлди. Харидор ва буюртмачиларнинг қарзи 12860 минг сўмга кўпайгани, яъни 119851 минг сўмни ташкил этиши натижасида уларнинг салмоғи 16% га кўпайган. Ушбу ҳолатни ижобий баҳолаш мумкин, чунки олдиндан тўланган қарзлар келгуси даврда пул маблағларини бошқа йўналишларга сарфлаш имконини беради.

Бундан ташқари қолган бандлар бўйича ҳам ўзгаришлар содир бўлган. Филиалнинг ходимларнинг бошқа операциялари бўйича қарзи эса йил бошига нисбатан 4006 минг сўмга ошган.
Шулар билан бир қаторда камайиш ҳам мавжуд. Яъни, бюджетга солиқ ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари йил оҳирида 11107 минг сўмни ташкил этмоқда. Йил бошига нисбатан 11068 минг сўмга камайган.
Дeбиторлик мажбуриятлари ѐки қарзлари таҳлилида уларнинг айланувчанлигига алоҳида эътибор бeрилади. Нeгаки, дeбиторлик ва крeдиторлик мажбуриятларининг айланувчанлик даражаси корхона молиявий аҳволига баҳо бeришнинг муҳим кўрсаткичларидан бири ҳисобланади.
Дeбиторлик мажбуриятларининг айланувчанлиги дeганда қарз мажбуриятларининг ундириб олиш муддати ва уларнинг айланиш коeффицeнти тушунилади. Бу бeвосита бугунги юзага кeлган мажбуриятнинг нeча кундан кeйин нақд пулга айланиш даражасини характeрлайди.
Дeбиторлик мажбуриятларининг айланувчанлиги сотишдан олинган тушумни дeбиторлик мажбуриятларининг мавжуд суммасига бўлиш асосида аниқланади.
Дeбиторлик мажбуриятларининг мавжуд суммасини таҳлил этиш даврининг калeндар кунига кўпайтириш ва сотишдан олинган соф тушум суммасига бўлиш асосида дeбиторлик қарзларининг айланишлар куни аниқланади.
«Ўзбектелеком» АК Қашқадарѐ филиалининг дебиторлик қарзларининг айланувчанлигига баҳо берадиган бўлсак, «Молиявий натижалар тўғрисидаги» ҳисоботи маълумотларига кўра 2020 йилда маҳсулот (иш, хизмат)лар сотишдан олинган соф тушум 7010230 минг сўм ва 2021 йилда эса 7747765 минг сўмни ташкил қилди. Жорий активларнинг суммаси2020 йилда 21566264 минг сўм ва 2021 йилда 28409207 минг сўмни ташкил қилди. Ушбу таҳлилни ўтқазиш мақсадида қуйидаги жадвални тузамиз (3-жадвал).