1. Davriy sistema

Kimyoviy bog’lanish xossalari

• 
  Bog’ qutbliligi – bog’ o’qi atrofida umumiy electron juftining taqsimlanishi asimetriyasi bilan belgilanadi
  
• 
  Bog’ karraligi – atomlarni bog’lab turuvchi electron juftlar soni bilan aniqlanadi
  
• 
  Bog’ uzunligi – atom yadrolari orasidagi
  
• 
  Bog’ energiyasi– bog’ni uzish uchun bajariladigan ishga teng
  

1915 – yilda Kossel tuzsimon moddalarda ionli bog’lanish mohiyatini, 1916 – yilda Lyuis kovalent bog’lanish hosil bo’lishini talqin etdilar.

Atom, molekulalar va ionlar orasida hosil bo’ladigan bog’lanishlarning ba’zi xossalari

Bog’lanish turlari	Bog’lanish hosil qiluvchi atomlar xususiyatlari	Elementlar xossalari	Valent pog’ona elektronlari holati	Hosil bo’lgan zarrachalar turlari	Elektr o’tkazuvchanlik	Moddalarga xos xususiyatlar	Molekulalarga xos xususiyatlar	Misollar
1.Kovalent	Metallmas va metallmas	Kuchli elektrmanfiy	Umumlashgan elektron juftlar hosil bo’ladi	Molekula	Dielektrik	Suvda yomon, organic erituvchilarda yaxshi eriydi	Kimyoviy bog’ yo’naluvchan va to’yinuvchan	H2, Cl2, CO2, C6H6
	Metall va metall	Elektr musbat	Umulashgan electron juftlar	Molekulalar	Yaxshi	Suvda yaxshi eriydi	Asosan ikki atomli molekulalar hosil qiladi	Li2, Na2, K2
	Atomlar	O’rtacha elektr manfiy	Umulashgan electron juftlar	Atomlar	Dielektrik yoki yarim o’tkazgich	Juda qattiq, suyuqlanish temperaturasi yuqori, suvda erimaydi	Polimer xususiyatli	Olmos, kremniy, SiO2, B, GeO2
2.Donor-akseptor bog’lanish	Bog’lanishda taqsimlanmagan electron jufti va vacant orbitalli zarrachalar(ion, molekula)		Donor atomning taqsimlanmagan electron jufti umumlashadi, zarrachalararo qo’shimcha bog’lanish paydo bo’ladi	Kovalent bog’ xususiyatli murakkab molekulalar				CO, N2O, N2O5, HNO3, H3O^+, [NH4]^+, barcha kompleks birikmalar
3.Ionli bog’lanish	Metall va metallmas	Elektr musbat va elektr manfiy	Valent electron metalldan metallmasga o’tadi	Kation va anion	Suyuqlanma holatida tok o’tkazadi	Tuzsimon, suvda yaxshi eriydi, yaxshi dissotsilanadi	Bog’ga yo’naluvchanlik va to’yinuvchanlik xos emas	NaCl, KOH, K2O, KH
4.Vodorod bog’lanish	Elektrmanfiyligi katta bo’lgan p-element va shunday element bilan bog’langan vodorod	E^-…H^+ (molekulalaro yangi bog’)		E^-…H^+ Orasida qo’shimcha qutbli bog’ hosil bo’ladi		Shunday bog’ hosil qilgan molekulalar assotsilanadi		H2O, HF, HCl, NH3, H2S, organik kislotalar, spirtlar,
5.metall bog’lanish	Metallar atomlari	Elektr musbat	Valent pog’ona elektronlarining umumlashishi	Musbat zaryadli metall ionlari va nisbatan erkin ,,elektron gaz”	Yaxshi o’tkazadi	Metallarga xos fizik xususiyatlar		Metallar va qotishmalar

Gibridlanish va molekulalarning

fazoviy tuzilishi

Quyidagi (H₂SO₄)

molekulaning gibridlanishini sharxlaymiz:

1. 
   sp³ gibridlangan orbitallar soni 12 ta (4∙3sp³)
   
2. 
   sp² gibridlangan orbitallar soni 6 ta (2∙3sp²)
   
3. 
   sp³ – sp² bog’lar soni 2 ta
   
4. 
   sp³ – sp³ bog’lar soni 2 ta
   
5. 
   sp³ – s bog’lar soni 2 ta
   
6. 
   σ – bog’lar soni 6 ta
   
7. 
   π – bog’lar soni 2 ta
   
8. 
   umumiy bog’lar soni 8 ta
   
9. 
   bog’lar hosil bo’lishida ishtirok etgan orbitallar soni 16 ta (8∙2)
   
10. 
    gibridlanishda ishtirok etgan lekin bog’lanishda ishtirok etmagan taqsimlanmagan juft orbitallar soni – 8 ta
    

Quyidagi Co³⁺ ionini NH₃ – molekulalari bilan hosil qiladigan kompleksini ko’rib chiqadigan bo’lsak, Co³⁺ ionining electron tuzilishi 3d⁶4s⁰4p⁰ ko’rinishida bo’lib, [Co(NH₃)₆]³⁺ kompleksi hosil bo’lishida avval 3d holatdagi 4ta toq spinli d elektronlar o’zaro juftlashadi va 2ta 3d-orbital bo’sh bo’lib qoladi. Bu 2ta bo’sh 3d-orbital, 1ta 4s va 3ta 4p orbital (hammasi 6ta) o’zaro gibridlanib, 6ta d²sp³ – gibrid orbitallarni hosil qiladi.

Bu gibrid orbitallarga 6ta NH₃ – molekulasidagi 1 juftdan elektronlar uzatilishi natijasida 6ta Co – N donor – akseptor bog’i hosil bo’ladi:

[Co(NH₃)₆]³⁺ da barcha Co – N bog’lari bir xil energiya va uzunlikka ega, molekulaning tuzilishi – oktaedrik, 3d-orbitalda toq spinli elektronlar bo’lmagani uchun kompleks diamagnit xossaga ega.

Gibridla-nish turi	Sp-(180^0) chiziqli	sp^2-(120^0) burchakli	sp^2-(120^0) Teng tomonli uchburchak	sp^3-(109,28) Burchakli	sp^3 - Uchburchak-li piramida	sp^3- Tetraedr	sp^3d-asosi kvadrat bo’lgan prizma, uch yoqlama antiprizma	sp^3d^2-oktaedrik
Misollar	BeG2, CO2, C2H2 va uning gomologlarining uch bog’li qismi, HCN, HNC, CS2, HgCl2, N2, karbin	SO2, SnG2, SnS2,PbG2, PbS2, COG2, NOG, grafit,	BG3, O3, SO3, C6H6, C2H4 va gomologlarining qo’sh-bog’li qismi, -COOH, CHO, GaG3, CO	XeO2, H2O, SiO2, F2O, olmos	NH3, PH3, NF3, PCl3, -NH2, , , SOG2	CH4, SiH4, GeH4, NSF, , , OsO4, RuO4, CG4, , HClO4, CnH2n+2, ,sikloalkan-lar	PCl5, SOG4, XeO3F2, [SG4]^-2, XeO2F2, ClF3, XeOF2, KrF2, J2, JCl2,	SG6, H2UO6, XeF4, SG4, K3[Fe(CN)6]

KRISTALL PANJARA TURLARI

1.Molekular kristall panjara

Molekular panjarali moddalarda kristall panjara tugunlarida neytral molekulalar bo’ladi. Shu sababli molekular panjara ancha bo’sh va unda molekulalar o’z xossalarini saqlab qolgan bo’ladi.

Molekular kristall panjarali birikmalar – H₂O(muz), CO₂(quruq muz), H₂, O₃, O₂, S₈, P₄, N₂, H₂ lar juda past temperaturada qattiq holatga o’tganida molecular kristall panjara hosil qiladi.

Oson suyuqlanadigan ko’p xil organic moddalar kristallari ham molekular panjarali bo’ladi.

Molekular kristall panjarali birikmalarning fizik konstantalari. Ko’p xollarda gazsimon(CO₂, SO₂, H₂S), ayrim xollarda suyuqlik(H₂SO₄, HNO₃) va qattiq(H₂SiO₃, H₃PO₄) xolatda bo’ladi.

Qaynash va suyuqlanish temperaturasi past. Elektr o’tkazuvchanligi deyarli yo’q(dielektrik).

2.Ionli kristall panjara

Ionli kristall panjarali moddalarda kristall panjara tugunlarida ionlar bo’ladi.

Ionli kristall panjarali birikmalarga – NaCl, KOH, CaO, LiH, K₂O

Ionli kristall panjarali birikmalarning fizik konstantalari. Asosan qattiq moddalar, qaynash va suyuqlanish temperaturasi yuqori, qutbli erituvchilarda yaxshi eriydi, eritmada va suyuqlanmada elektr tokini yaxshi o’tkazadi.

3.Metall kristall panjara

Metall kristall panjarali moddalarda kristall panjara tugunlarida metall atomlari va ionlari bo’ladi.

Metall kristall panjarali birikmalarga – barcha metallar, bronza va.h.k.

Metall kristall panjarali birikmalarning fizik konstantalari. Asosan qattiq moddalar (Hg dan tashqari), qaynash va suyuqlanish temperaturalari yuqori, elektr o’tkazuvchanligi yuqori, issiqlikni ham yaxshi o’tkazadi.

4.Atomli kristall panjara

Atom kristall panjarali moddalarda kristall panjara tugunlarida atomlar joylashgan bo’ladi.

Atomli kristall panjarali birikmalarga – SiC, B₄C₃, B,Ge, SiO₂, olmos, grafit.

Atomli kristall panjarali birikmalarning fizik

konstantalari.Qaynash va suyuqlanish tempe-

raturalari yuqori, elektr o’tkazmaydi, yorug’lik nurini qaytaradi, erituvchilarda erimaydi.

VALENTLIK VA OKSIDLANISH DARAJASI

Element atomining birikmalardagi shartli zaryadi uning oksidlanish darajasi deyiladi.

Oksidlanish darajasini aniqlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak!!!

1. 
   Oddiy moddalarda elementning oksidlanish darajasi nolga teng.
   

2. 
   Vodorod metall gidridlarida (-1) oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
   

K⁺H^-1

3. 
   Vodorod metallmas gidridlarida (+1) oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
   

H⁺Cl^-1

4. 
   Kislorod ftorli birikmalaridan boshqa barcha birikmalarida manfiy oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
   
5. 
   Kislorod peroksidlarda (-1) oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
   

H⁺¹ – O^-1 – O^-1 – H⁺¹;

6. 
   Kislorod ftorli birikmalarida (+2) va (+1) oksidlanish darajalarini namoyon qiladi.
   

7. 
   Metallar barcha metallmasli birikmalarida musbat oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
   

Ca⁺²O^-2, Ca⁺²S^-2, Na⁺¹Cl^-1

8. 
   Ko’pchilik birikmalarda elementlarning oksidlanish darajasi va valentliklarining son qiymati teng bo’ladi.
   

9. 
   Kamchilik birikmalarda valentlik va oksidlanish darajasi son qiymati teng emas.
   

Yodda saqlang, juda ko’p kerak bo’ladi!!!

OKSIDLANISH – QAYTARILISH REAKSIYALARI

Barcha kimyoviy reaksiyalarni ikki turga bo’lish mumkin.

• 
  Reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi o’zgar-masdan boradigan reaksiyalar. Masalan:
  

Ko’rinib turibdiki, atomlardan har birining oksidlanish darajasi reaksiyadan oldin ham, keyin ham o’zgarmasdan qolgan.

• 
  Reaksiyaga kirishayotgan moddalar atomlarining oksidlanish darajasi o’zgaradigan reaksiya-lar. Masalar:
  

Yuqoridagi reaksiyada marganes va kislorodning oksidlanish darajasi o’zgardi.

Reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi o’garishi bilan boradigan reaksiyalar oksidlanish – qaytarilish ­reaksiyalari deyiladi.

Oksidlanish darajasining o’zgarishi elektronlarning biror atomga tomon tortilishi yoki bir atomdan boshqa atomga o’tishi bilan bog’liq.

Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarida - atom, molekula yoki ionning elektron berish jarayoni oksidlanish deyiladi. Masalan:

S^2- - 2e → S⁰ S^2- - 6e → S⁴⁺

S⁰ – 4e → S⁴⁺S⁴⁺ - 2e → S⁶⁺

Bunday jarayonda atom yoki ionning oksidlanish darajasi ortadi.

Atom, molekula yoki ionning elektronlar biriktirib olish jarayoni qaytarilish deyiladi. Masalan:

S⁰ + 2e → S^2- S⁴⁺ + 4e → S⁰

S⁶⁺ + 2e → S⁴⁺ S⁴⁺ + 6e → S^2-

Qaytarilishda zarrachaning oksidlanish darajasi kamayadi.

Elektronlarini beradigan atom, molekula yoki ionlar qaytaruvchi deyiladi.Reaksiya davomida ular oksidlanadi.Elektronlarni biriktirib oladigan atom, molekula yoki ionlar oksidlovchilar deyiladi.Reaksiya vaqtida ular qaytariladi. Buni quyidagi tenglamalar bilan ifodalash mumkin:

Qaytaruvchi – e ↔ Oksidlovchi

Oksidlovchi + e ↔ Qaytaruvchi

Elementlar atomlarining oksidlanish darajalarining o’zgarishi

Elementning oksidlanish darajasi -3 dan +5 ga o’tsa:

1)8ta elektron beradi; 2) qaytaruvchi bo’ladi; 3) oksidlanadi.

Elementning oksidlanish darajasi +4 dan -2 ga o’tsa:

1)6 ta electron oladi; 2) oksidlovchi bo’ladi; 3) qaytariladi.

Oksidlovchilar'>Eng muhim oksidlovchi va qaytaruvchilar

Oksidlovchilar	Qaytaruvchilar
Kuchlioksidlovchilar: F2, O2, O3, Cl2, HClO, HClO3, H2SO4(faqatkonsentrlangan), HNO3, shoharog’i(HNO3+3HCl), NO2, KMnO4 (kislotalieritmada), MnO2, K2Cr2O7, CrO3, PbO2,...	Kuchliqaytaruvchilar: ishqoriyvaishqoriy – yermetallari, Mg, Al, H2(ajralayotganda), HJvayodidlar(KJ, NaJ), HBrvabromidlar(KBr, NaBr), H2Svasulfidlar(K2S, CaS), NH3, PH3, H3PO3, C, CO, Fe^2+, Cr^2+,…
Kuchsiz oksidlovchilar: J2, bromli suv(Br2+H2O), SO2, HNO2, Fe^3+,…	Kuchsiz qaytaruvchilar: aktivmas metallar (Pb, Cu, Ag, Hg), HCl va xloridlar(LiCl, NaCl), SO2, HNO2,…
Faqat oksidlovchilar: H2SO4, HNO3, KMnO4, KClO4, CrO3, PbO2, H2SeO4, K2Cr2O7, K2CrO4, Mn2O7, F2,…	Faqat qaytaruvchilar: H2S, NH3, PH3, HJ, HBr, barcha metallar,…
Ham oksidlovchi ham qaytaruvchilar
MnO2, H2O2, HNO2, SO2, CO, O2, H2SO3,…

Bundan tashqari oksidlovchi va qaytaruvchilarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin.

Oksidlovchilar	Qaytaruvchilar
Metalmaslar – galogenlar, kislorod, ozon, oltingugurt, azot, fosfor, uglerod, vodorod	Metallar
Metallmaslarningengyuqorimusbatoksidlanishdarajasidagibirikmalari – HClO4, KClO3, H2SeO4, HOCl, HNO3, H2SO4, oksidlar, peroksidlar	Oraliq oksidlanish darajadagi metallar birikmalari: Fe^2+, Mn^2+, Cr^2+,Cr^3+, Sn^2+
Konsentrlangan HCl+HNO3 va HNO3+HF lar aralashmasi	Metallmaslar gidridlari – HJ, HBr, HCl, H2S, NH3, CH4, H2
Metallarning eng yuqori oksidlanish darajalaridagi birikmalari – KMnO­4, K2Cr2O7, K2CrO4, CrO3, CuO, K2FeO4	Oraliq oksidlanish darajasidagi metallmaslar birikmalari: CO, H2O2, HNO2, H2SO3
Metallar va metallmaslarning oraliq oksidlanish darajalaridagi birikmalari: SO2, NO2, HNO2, K2MnO4, MnO2, PbO2	Organik moddalar (uglevodlar, spirtlar, aldegidlar, ketonlar)
Elektroliz jarayonida anod	Elektroliz jarayonida katod

OKSIDLANISH – QAYTARILISH REAKSIYALARIGA KOEFITSIENTLAR TANLASH USULLARI

Elektron – balans usuli

Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarini tenglashtirishning ikkita usuli mavjud:

I.Elektron balans usuli qaytaruvchi yo’qotgan umumiy elektronlar sonini oksidlovchi qabul qilgan elektronlar soni bilan tenglashtirishga asoslangandir.

Quyidagi reaksiyani elektron – balans usulida tenglashtiramiz.

Oksidlanish darajasi o’zgargan elementlarning tagiga chizib chiqamiz:

Har bir elementning xususiy elektron tenglamalarini tuzamiz:

Topilgan koeffitsientlarning birini pirit oldiga, ikkinchisini esa NO oldiga qo’yish kerak, chunki qaytarilgan azotdan tashqari mahsulotlari orasida bog’langan, oksidlanish darajasi o’zgarmagan azot ham bo’lganligi sababli bu koeffitsientni faqat oksidlanish darajasi pasaygan azot birikmasi oldiga qo’yish kerak:

O’ng tomondagi azot atomlarining soni 8 ta bo’lgani uchun bu raqamni chap tomondagi HNO₃ oldiga qo’yamiz, undagi 8 ta vodorod atomi 2 mol sulfat kislotada va yana qo’shimcha 2 mol suv tarkibida bo’ladi:

Quyidagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyasini elektron – balans usulida tenglashtiramiz.

Shunga o’xshash tenglamalarda yagona modda tarkibidagi ikkita element oksidlanishi ro’y berganda ular uchun ayrim – ayrim xususiy elektron sxemalar tuzmasdan ham koeffitsientlarni tanlash mumkin. Yuqoridagi reaksiyadagi oksidlanish darajasi o’zgargan elementlarning tagiga chizib chiqamiz:

Har bir elementning xususiy elektron tenglamalarini tuzamiz:

Topilgan koeffitsientlarni qo’yib chiqamiz:

Quyidagi reaksiyalarni elektron – balans usulida tenglashtiring.

1. 
   НСlО₄ → СlО₂ + О₂ + Н₂О,
   
2. 
   NH₃ + NaСlО → N₂H₄ + NaСl + Н₂О;
   
3. 
   СН₄ + О₂ + NH₃ → НСN + Н₂О;
   
4. 
   NH₄Сl + Са(ОН)₂ → NH₃ + СаСl₂ + Н₂О,
   
5. 
   NH₄NO₃ → N₂O + Н₂О;
   
6. 
   НСlО₄ + SO₂ + Н₂О → НСl + H₂SO₄;
   
7. 
   Na₂CrO₄ + H₂SO₄ → Na₂Cr₂O₇ + Na₂SO₄ + H₂O;
   
8. 
   Na₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ + Na₂SO₃ → Cr₂(SO₄)₃ + Na₂SO₄ + H₂O;
   
9. 
   CaH₂ + Н₂О → Ca(OH)₂ + Н₂,
   
10. 
    Na₂О₂ + СО₂ → Na₂СО₃ + О₂;
    
11. 
    NaCrO₂ + NaОН + Вr₂ → Na₂CrO₄ + NaВr + Н₂О;
    
12. 
    (NH₄)₂Cr₂O₇ → Cr₂O₃ + N₂ + Н₂О;
    
13. 
    FeS + H₂SO₄ → FeSO₄ + H₂S;
    
14. 
    PbS + H₂O₂ → PbSO₄ + H₂O,
    
15. 
    PbO₂ + HCl → PbCl₂ + Cl₂ + H₂O;
    
16. 
    HNO₃ + SO₂ + H₂O → NO + H₂SO₄;
    
17. 
    HNO₃ + Fe₃O₄ → Fe(NO₃)₃ + NO₂ + H₂O;
    
18. 
    NaOH + Al + H₂O → Na[Al(OH)₄] + H₂;
    
19. 
    NaOH + I₂ → NaI + NaIO₃ + H₂O;
    
20. 
    Cu(NO₃)₂ → CuO + NO₂ + O₂;
    
21. 
    KClO₃ → KCl + KClO₄;
    
22. 
    C₂H₂ + H₂O → CH₃CHO;
    
23. 
    CO + H₂ → CH₃OH,
    
24. 
    CH₃CHO + [Ag(NH₃)₂]OH → CH₃COOH + Ag + NH₃ + H₂O
    
25. 
    C₁₂H₂₂O₁₁ + K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ → CO₂ + Cr₂(SO₄)₃ + K₂SO₄ + H₂O,
    
26. 
    CH₂O + K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ → HCOOH + Cr₂(SO₄)₃ + K₂SO₄ + H₂O,
    
27. 
    NaBiO₃ + H₂SO₄ + MnSO₄ → Bi₂(SO₄)₃ + HMnO₄ + Na2SO4 + H₂O,
    
28. 
    Bi(NO₃)₃ + Na₂O₂ + NaOH → NaBiO₃ + NaNO₂ + H₂O + O₂,
    
29. 
    Na₃AsO₄ + Zn + HCl → AsH₃ + NaCl + ZnCl₂ + H₂O
    

<sub>30) P2S5 + HNO3 → H3PO4 + H2SO4 + NO2 + H2O

31)



33) P2S5 + HNO3→ H3PO4 + H2SO4 + NO2 + H2O</sub>

34) KMnO₄ → K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂,

35) K₂MnO₄ +СО₂ → KMnO₄ + MnO₂ + K₂СО₃,

36) NaCrO₂ + NaClO + NaОH → Na₂CrO₄ + NaCl + Н₂О,

37) KNО₂ + KI + H₂SO₄ → I₂ + NO + K₂SO₄ + H₂O,

38) Pb(NО₃)₂ → PbO + NO₂ + О₂,

39) CuS + O₂ + CaCO₃ → CuO + CaSO₃ + CO₂,

40) S + KСlО₃ + Н₂О → Cl₂ + K₂SO₄ + H₂SO₄,

41) KОН + Cl₂ → KСlО₃ + KСl + H₂O,

42) НMnO₄ → MnO₂ + О₂ + Н₂О,

43) Н₂С₂О₄ + KMnO₄ → СО₂ + К₂СО₃ + MnO₂ + H₂O,

44) NО₂ + KОН → KNО₂ + KNО₃ + H₂O,

45) FeS + O₂ → Fe₂O₃ + SO₂,

46) Mg + НNО₃ → Mg(NО₃)₂ + NH₄NО₃ + H₂O,

47) Ca₃(PO₄)₂ + C + SiO₂ → CaSiO₃ + CO + P,

48) Fe(NO₃)₃ → Fe₂O₃ + NO₂ + O₂,

49) KMnO₄ + H₂SO₄ + KI → K₂SO₄ + I₂ + H₂O + MnSO₄,

50) KMnO₄ + H₂SO₄ + KNО₂ → MnSO₄ + KNО₃ + K₂SO₄ + H₂O,

51) KMnO₄ + H₂SO₄ + H₂S → MnSO₄ + S + K₂SO₄ + H₂O,

52) KMnO₄ + H₂SO₄ + H₂O₂ → MnSO₄ + O₂ + K₂SO₄ + H₂O,

53) K₂CrO₄ + H₂SO₄ + H₂O₂ → Cr₂(SO₄)₃ + O₂ + K₂SO₄ + H₂O,

54) K₂Cr₂O₇ + H₂S + H₂SO₄ → Cr₂(SO₄)₃ + S + K₂SO₄ + H₂O,

55) Na₂Cr₂O₇ + NaNO₂ + H₂SO₄ → NaNO₃ + Cr₂(SO₄)₃ + Na₂SO₄ + H₂O,

56) FeSO₄ + KMnO₄ + H₂SO₄ → MnSO₄ + K₂SO₄ + Fe₂(SO₄)₃ + H₂O,

57) Zn + HNO₃ → Zn(NO₃)₃ + NH₄NО₃ + H₂O,

58) K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ + KI → K₂SO₄ + Cr₂(SO₄)₃ + I₂ + H₂O,

59) As₂O₃ + HNO₃ + H₂O → H₃AsO₄ + NО,

60) CuS + НNО₃ → Cu(NО₃)₂ + H₂SO₄ + NО₂ + H₂O,

61) K₂Cr₂O₇ + PH₃ + H₂SO₄ → Cr₂(SO₄)₃ + K₂SO₄ + H₃PO₄ + H₂O,

62) K₂MnO₄ + H₂O → KMnO₄ + MnO₂ + KOH,

63) I₂ + NaOH → NaI + NaIO₃ + H₂O,

64) S + NaOH → Na₂S + Na₂SO₃ + H₂O,

65) P + KOH + H₂O → PH₃ + KH₂PO₂,

66) KMnO₄ + MnSO₄ + H₂O → MnO₂ + K₂SO₄ + H₂SO₄,

67) Cl₂ + NaOH → NaCl + NaClO + H₂O,

68) Al + KOH + H₂O → K[Al(OH)₄] + H₂,

69) Zn + NaOH + H₂O → Na₂[Zn(OH)₄] + H₂,

70) Zn + NaNO₃ + NaOH + H₂O → Na₂[Zn(OH)₄] + NH₃,

71) N₂H₄ + Zn + KOH + H₂O → NH₃ + K₂[Zn(OH)₄],

72) Na₂SO₃ + H₂O + KMnO₄ → Na₂SO₄ + MnO₂ + KOH,

73) Cr(OH)₃ + H₂O₂ + KOH → K₂CrO₄ + H₂O,

74) CrCl₃ + H₂O₂ + NaOH → Na₂CrO₄ + H₂O + NaCl,

75) MnO₂ + H₂SO₄ +H₂O₂ → MnSO₄ + O₂ + H₂O,

76) KNO₂ + Zn + HCl → NH₄Cl + ZnCl₂ + H₂O + KCl,

77) I₂ + Br₂ + KOH → KBr + KIO₃ + H₂O,

78) Cl₂ + Br₂ + NaOH → NaCl + NaBrO₃ + H₂O,

79) Cu₂S + HNO₃ → Cu(NO₃)₂ + S + NO + H₂O,

80) As₂S₃ + HNO₃ + H₂O → H₃AsO₄ + H₂SO₄ + NO,

81) Cu₂S + O₂ + CaCO₃ → CuO +CaSO₃ + CO₂,

82) FeCl₂ + KMnO₄ + HCl → FeCl₃ + Cl₂ + MnCl₂ + KCl + H₂O,

83) KMnO₄ + H₂SO₄ + NaHSO₃ → MnSO₄ + Na₂SO₄ + K₂SO₄ + H₂O,

84) CuFeS₂ + HNO₃ → Cu(NO₃)₂ + Fe(NO₃)₃ + H₂SO₄ + NO + H₂O,

85) Ti₂(SO₄)₃ + KClO₃ + H₂O → TiOSO₄ + KCl + H₂SO₄,

86) KMnO₄ + C₆H₁₂O₆ + KOH → K₂MnO₄ + K₂CO₃ + H₂O,

87) KMnO₄ + C₆H₁₂O₆ + H₂SO₄ → MnSO₄ + CO₂ + K₂SO₄ + H₂O,

88) H₂C₂O₄ + KMnO₄ → CO₂ + K₂CO₃ + MnO₂ + H₂O,

89) CH₃OH + K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ → HCOOH + Cr₂(SO₄)₃ + K₂SO₄ + H₂O.

II.Ion – elektrobalans usuli (yarim reaksiya). Bu usulga binoan oksidlanish-qaytarilish reak-siyalari eritmada ionlar o’rtasida boradi, deb qaraladi.Bu usulda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tenglamalari tuzishni biror reaksiya misolida ko’rib chiqaylik.

Quyidagi reaksiyani yarim reaksiya usulida tenglashtiring.

Al + HNO₃ → Al(NO₃)₂ + N₂O + H₂O

Xususiy elektron sxemani faqat oksidlovchi uchun yozsak:

chap tomonda beshta ortiqcha kislorod atomini o’ng tomonga turg’un mahsulot – suv holida yozamiz(bunda chap tomonga 10 ta H⁺ ionini yozamiz, bu zarracha eritmada HNO₃ dissotsilanishidan hosil bo’ladi):

Chap tomondagi zaryadlar yig’indisi o’ng tomondagi kabi nolga teng bo’lishi uchun chap tomonga 8 ta lektron qo’shib tenglamani qayta yozamiz:

Alyuminiyning oksidlanish sxemasi bilan birlashtirib ularni qo’shib chiqamiz:

Ikkala tomondagi zaryadlar bir – biriga teng. Endi molekular tenglamani yozishda o’ng tomondagi 8 ta alyuminiy ionini bog’lash uchun 24 ta ionini chap tomonga qo’shib yozamiz:

8Al + 30HNO₃ → 8Al(NO₃)₃ + 3N₂O + 15H₂O

Quyidagi reaksiyalarni ion – elektrobalans usulida tenglashtiring.

Quyidagi reaksiyalarni tugallang hamda koeffitsientlar tanlang

1) Fe(OH)₂+ NaClO + H₂O → Fe(OH)₃ + …,

2) Zn + KClO₃ + KOH + H₂O → K₂[Zn(OH)₄] + …,

3) MnO₂ + KBr + H₂SO₄ → Br₂ + … + … + …,

4) PH₃ + KMnO₄ + H₂SO₄ → H₃PO₄ + … + … + …,

5) NaNO₂ + Br₂ + NaOH → NaNO₃ + … + …,

6) FeSO₄ + Br₂ + H₂SO₄ → HBr + …,

7) CrCl₃ + NaClO + NaOH → Na₂CrO₄ + … + …,

8) KClO₃ + FeSO₄ + H₂SO₄ → Cl₂ + … + … + …,

9) FeSO₄ + H₂SO₄ + H₂O₂ → Fe₂(SO₄)₃ + …,

10) Cl₂ + Br₂ + KOH → KBrO₃+ … + …,

11) H₂O₂ + H₂S → H₂SO₄ + …,

12) H₂O₂ + HIO₃ → I₂ + … + …,

13) NO₂ + Ba(OH)₂ → Ba(NO₂)₂ + … + …,

14) FeSO₄ + HNO₃ + H₂SO₄ → Fe₂(SO₄)₃ + … + …,

15) KCrO₂ + Br₂ + KOH → K₂CrO₄ + … + …,

16) KMnO₄ + HBr → MnBr₂ + … + … + …,

17) KMnO₄ + KOH + KNO₂ → K₂MnO₄ + … + …,

18) Na₂S₂O₃ + NaOH + Br₂ → Na₂SO₄ + … + …,

19) As₂S₃ + H₂O₂ → A₃AsO₄ + H₂SO₄ + …,

20) FeCl₂ + KMnO₄ + HCl → FeCl₃ + Cl₂ + … + … + ….

P₄S₁₀ + HNO₃ → H₃PO₄ + H₂SO₄ +… + …

Dastlabki moddalarni toping

1) … + … → FeCl₂ + I₂ + KCl,

2) … + … → CaBr₂+ HBr,

3) … + … → Ca(OH)₂ + H₂O,

4) … + … → Fe(OH)₃,

5) … + … → Cu(NO₃)₂ + NO₂ + H₂O,

6) … + … → ZnSO₄ + H₂S + H₂O,

7) … + … → NO + H₂O,

8) … + … → CuO + P₂O₅ + NO,

9) … + … → H₃PO₄ + NO₂ + H₂O,

10) … + … → I₂ + FeSO₄ + K₂SO₄,

11) … + … → NaCl + NaClO₃ + H₂O,

12) … + … → CrBr₃ + Br₂ + KBr + H₂O,

13) … + … → CaCl₂ + Ca(ClO)₂ + H₂O,

14) … + … → Fe₃O₄ + H₂,

15) … + … → Fe₃O₄ + H₂O,

16) … + … → KCl + Cl₂ + H₂O

P₂S₅ + … → H₃PO₄ + H₂SO₄ + NO₂ + H₂O.

Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari turlari

• 
  Molekulalar aro: Oksidlovchi va qaytaruvhi boshqa moddada.
  
  • 
    H₂S + O₂ → SO₂ + H₂O
    
• 
  Ichki molekular: Oksidlovchi ham qaytaruvchi ham bitta molekulada, lekin boshqa – boshqa elementlar.
  
  • 
    KMnO₄→ K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂
    
• 
  Disproporsiyalanish: Bitta element ham oksidlovchi ham qaytaruvchi bo’ladi. Bitta modda tarkibida bo’ladi. Element oraliq oksidlanish darajasida bo’ladi.
  
  • 
    NO₂ + KOH → KNO₂ + KNO₂ + H₂O
    
• 
  Sinproporsiya: Bir elementning turli xil zarrachalari oksidlovchi va qaytaruvchi bo’lib, bir xil xolatga o’tadi.
  

H₂S + H₂SO₃ → S + H₂O

Reaksiya borishiga muhitning ta’siri

Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari turli muhitda: kislotali(ortiqcha H⁺ ionlar), neytral (H₂O) va ishqoriy (ortiqcha OH^- ionlari) muhitlarda borishi mumkin. Muhit atomlar oksidlanish darajalarining o’zgarishiga ta’sir etadi. Masalan, ioni kislotali muhitda Mn²⁺ ga, neytral muhitda MnO₂ ga, ishqoriy muhitda - ga qadar qaytariladi. Bu o’zgarishlarni sxema tarzida shunday ko’rsatish mumkin:

Kislotali muhitda:

Neytral muhitda:

Ishqoriy muhitda:

Vodorod peroksid muhitga bog’liq holda ushbu sxemaga muvofiq qaytariladi.

Bu yerda H₂O₂ oksidlovchi sifatida bo’ladi. Masalan:

2FeSO₄ + H₂O₂ + H₂SO₄ → Fe₂(SO₄)₃ + 2H₂O

Lekin vodorod peroksid KMnO₄ kabi juda kuchli oksidlovchi bilan to’qnashganda qaytaruvchi sifatida bo’ladi. Masalan:

5H₂O₂ + 2KMnO₄ + 3H₂SO₄ → 5O₂ 2MnSO₄ + K₂SO₄ + 8H₂O

Odatda eritmada kislotali muhit hosil qilish uchun sulfat kislotadan foydalaniladi. Nitrat va xlorid kislotalar kamdan kam hollarda ishlatiladi: bularning birinchisi oksidlovchi hisoblanadi, ikkinchisi oksidlanishi mumkin. Ishqoriy muhit hosil qilish uchun kaliy yoki natriy gidroksidlarning eritmalari ishlatiladi.