1-dars Sana: Mavzu: Jismlarning elektrlanishi Darsning maqsadi

1-dars Sana:

Mavzu: Jismlarning elektrlanishi

Darsning maqsadi: a)

• 
  o'quvchilarda elektr zaryadlari haqida tushuncha hosil qilish;
  
• 
  elektrlanishning ikki turi;
  
• 
  zaryadlangan jismlaming o‘zaro ta’siri;
  

- jismlarning elektrlanishi haqida Beruniy fikrlari bilan tanishtirish

b)Aqliy tarbiya berish

s)Ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish.

Darsning turi: Yangi bilim berish.

Darsning usuli: suhbat, demonstratsion usul

Darsning materiallari va jihozlari:

1. 
   8-sinf «Fizika» darsligi.
   
2. 
   Shtativga ip orqali osilgan yaltiroq qog'ozdan yasalgan gilzalar.
   
3. 
   Mo'yna, shoyivaebonit, shisha, kahrabo tayoqchalari.
   

Asosiy tushuncha va atamalar:

• 
  «elektr» so'zining ma’nosi;
  
• 
  elektrlangan jism;
  
• 
  zaryadlanish;
  

• 
  ishqalanib elektrlanish;
  
• 
  musbatvamanfiyzaryadlar;
  

Dars rejasi:

1. 
   Tashkiliyqism (3 minut).
   
2. 
   Fizikadan 7-sinfda o‘tilgan asosiy fizik hodisalar va tushunchalarni eslatish maqsadida o'quvchilar bilan suhbatlashish (15 minut).
   
3. 
   Yangi mavzuning bayoni (18 minut).
   
4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar (5 minut).
   
5. 
   O’quvchilarni baholash(4 minut)
   
6. 
   Uyga vazifa berish (1 minut)
   

Darsningborishi:

1. 
   Tashkiliy qism.
   

0‘quvchilar uchun fizikaning yangi «Elektr» kursi boshlanganligi bois, tashkiliy qismga e’tiborni qaratish kerak. Elektr bo'limi bilan bog'liq elektr dvigatellari, dazmol, ventilator, radicpriyomnik, elektr lampochkalari, batareykalar, telefon, kompyuter va h.k. hamda ulardan foydalanish bo'yicha plakatlami tayyorlab qo'yishdan boshlanadi.

2. 
   O’tilgan mavzularni eslash: 7- sinf materiali bo’yicha suhbat
   
3. 
   Yangi mavzu: Kirish suhbatida «elektr»dan kundalik turmushda foydalanish, har bir elektr asbobining bajaradigan vazifasi hamda elektr eneigiyasiz shu kunda inson faoliyat ko‘rsata olmasligi haqida misollar bilan tushuntiriladi. Bundadarsnidavrasuhbatiorqaliolib b1orilsa, harbiro'quvchiningshaxsan o‘zi uyda, ko'chada va maktabda elektrdan qanday foydalanishi haqida gapixib berishlari so'raladi. AQSHda, Rossiyada (2005-yil may, Moskva) bir yoki bir necha kun elektr enetgiyasi bo'lmasligi oqibatida qanchalik zarar ko‘rilganligi aytiladi.
   

Shundan so‘ng tajribalar namoyish qilinadi. Tajribalarni oddiylaridan boshlab ko'rsatilib, oxirida sal murakkablari ko‘rsatiladi. Oddiy tajri­balar darslikdagi 1—5-rasmlarda keltirilgan.

0‘quvchilarga ham taroq, ruchka kabi buyumlami sochga yoki ro'mol- chaga ishqalab yengil qog‘oz parchalarini tortish xususiyati mavjud bo‘lib qolishiga ishonch hosil qildiriladi.

Shu tajribalar vositasida ishqalash usuli bilan jismlaming zaryadlanishi va uning ikki turda bo'lishi uqtiriladi.

Shartli ravishda shoyiga ishqalangan shisha tayoqchada musbat, mo‘y- naga ishqalangan kahrabo tayoqchasida manfiy zaryad hosil bo'lishi qabul qilinganligi o'quvchilarga tushuntiriladi.

Tajribalarda shuningdek, bir xil ishorada zaryadlangan jismlaming o'zaro itarishishi, turli ishorada zaryadlangan jismlaming o'zaro tortishishi ko'rsatiladi.

Ishqalanish vositasida jismlaming elektrlanishi ba’zi hollarda zararli bo'lishi aytib o‘tiladi. Shunga ko‘ra yengil avtomobillar orqasida rezina lenta shak- lida osilib yerga tegib yuradigan elementi bo'lishi aytib o'tiladi. Zaryadlanib qolgan jismlaming zaryadlanishi davrida uchqun chiqishi va buning natija- sida yong'in kelib chiqishi uqdiriladi. Masalan, benzin shlang orqali quyila- yotganda suyuqlik shlangga ishqalanib zaryadlanadi. Shlangning metall uchi, quyuvchi metall apparatga tekganda, uchqun hosil bo‘lib, yong‘in chiqqan holatlar kuzatilgan. Shunga ko'ra ehtiyot choralari ko'riladi.

Ishqalanib elektrlanish haqida Beruniy ham o‘z asarlarida yozib qoldiganligi aytib o‘tiladi.Beruniy elektrni (forscha) kahrabo — ya’ni suir.on tortuvchi, yunoncha elektron deb izohlaydi.

4. 
   Mustahkamlash
   

1. 
   Jismlarning elektrlanganligini tajribada qanday payqash mumkin?
   
2. 
   “Elektr” so’zi qayerdan kelib chiqqan?
   
3. 
   Qanday zaryadlangan jismlar o’zaro itariladi?
   

5. O’quvchilarni baholash. O’quvchilar dars davomidagi savollarga bergan javoblariga qarab baholanadi.

6. Uyga topshiriqlar. Darslikdan mavzuni o'qish va nazorat savollariga javob topish.
2-dars Sana: Sinfi:

Mavzu: Elektroskop va elektrometr. O’tkazgichlar va izolyatorlar.

Darsning maqsadi:a)

• 
  o'quvchilarga moddadagi zaryadlar va ularning ko‘chishi haqida tushunchalar berish;
  
• 
  elektroskop va elektrometr tuzilishi bilan tanishtirish
  

b)Aqliy tarbiya berish

s)Ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish

Dars turi:yangi bilim berish darsi.

Darsning usuli: suhbat, demonstratsion usul

Dars materiallari va jihozlari:

1. 
   8-sini'«Fizika» darsligi.
   
2. 
   Plakatlar.
   
3. 
   Elektroskop, elektrometr, shisha, kahrabo tayoqchalar, shoyi, mo‘yna parchalari.
   

Asosiy tushunchalar va atamalar:

• 
  elektroskop;
  
• 
  elektrometr;
  
• 
  o‘tkazgichlar;
  
• 
  dielektriklarvaizolatorlar.
  

Dars rejasi:

1. Tashkiliy qism (3 minut).

2. O’tilgan mavzuni so’rash (15 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (18 minut).

4.Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar (5 minut).

5. O’quvchilarni baholash(4 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut)

Darsning borishi:

1.Tashkiliy qism

2.O’tilgan mavzuni eslash.

1. 
   Elektr so‘zining ma’nosini ayting.
   
2. 
   Jismlarni qanday elektrlash mumkin?
   
3. 
   Qanday ishorada zaryadlangan jismlar bir-birini tortadi, qandaylari bir-biridan itariladi?
   

3.Yangi mavzuning bayoni.

Dastlabki davrlarda musbat zaryadlanish deb mmaning zaryadi qabul qilingan? Shu kabi savollarga javoblar olinganidan so‘ng yangi mavzuga doir tajribalar ko‘rsatiladi. Awalo jismlaming zaryadlanganligini ko'rsatuvchi elektroskop tuzilishi tushuntiriladi. Bunda yaproqchalaming cchilishiga sabab, ulaming bir xil ishorada zaryadlaiiishi va shunga ko‘ra bir-biridan itarilishi tushuntiriladi.

Shu yerda tajribalar o‘tkazishga doir bir qancha misollarmaytib o'tamiz.Kahrabo tayoqchasining sirti uzoq vaqt yorug'lik ta’sirida yotgan bo'lsa, tok o'tkazadigan boiib qoladi. Shunga ko‘ra u ishqalanganda zaryadlanmaydi. Uni tajribalar oldidan qum qog'oz bilan ishqalab tozalash kerak. Tayoqchani albatta qorong‘ida saqlash kerak.

Ko'pgina izolator vazifasini o'tovchi shisha, chinni, sluda va shunga o‘xshash moddalardan yasalgan steijenlar usti namlik, kir bilan qoplansa, ularning elektr o‘tkazish xususiyati ortib qoladi. Shu sababli tajriba oldidan ulami quruq latta bilan artish hamda elektr plitkasi yordamida quritish lozim.

0‘quvchilarga moddalaming elektr zaryadlarini o‘tkazish xususiyatini tushun- tirishda darslikdagi shu mavzuda keltirilgan tajribani ko'rsatiladi.Bunda metall steqen elektr zaryadlami yaxshi o'tkazishi, shisha yoki chinni steijen esa o‘tkazmasligi ko‘rsatiladi (darslikda 9-rasm).Bunda 0‘quvchilarga barcha jism- lami ishqalab elektrlash mumkinligi, lekin ayrimlarida bu zaryadlar erkin ko‘cha olishi, boshqalarida esa ko'cha olmasligi tushuntiriladi.Metall plastinada ham ishqalanish tufayli zaryad hosil qilish mumkin.Buning uchun plastinkaning qo‘l bilan ushlaydigan qismi izolator bilan qoplangan bo'lishi kerak.

Maktab «Fizika» fani xonasida elektrometr mavjud bo'lishi kerak.lin­ing ishlash tamoyili ham bir xil ishorada zaryadlangan jismlaming o‘zaro itarishishiga asoslanganligi tushuntiriladi.Bunda strelkaning og'ishi elektro- metrga berilgan zaryad miqdoriga bog'liq bo'lganligidan undan zaryad miqdorini baholashda foydalanish mumkinligi tushuntiriladi.Darsni mus- tahkamlash uchun o'quvchilarga quyidagi savcllami berish mumkin.

4. Mustahkamlash:

1. 
   Metallaming elektr zaryadlarini yaxshi o‘tkazishi xususiyatidan qan- day foydalanish mumkin?
   
2. 
   Dielektriklami qanday maqsadda ishlatish mumkin?
   
3. 
   Nima sababdan yaproqchasi ochilib turgan elektroskop steijeniga qo‘l tekkizilsa, yaproqchalar yopilib qoladi?
   

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomidagi savollarga bergan javoblariga qarab baholanadi.

6. Uyga topshiriqlar.Darslikdan mavzuni o'qish va savollariga javob topish

3- dars Sana: Sinfi:

Mavzu: Elektr zaryadi. Atom tuzilishi. Elektronlar va yadro.

Darsning maqsadi:

1. 
   o'quvchilarga atom tuzilishi haqida tushuncha berish,
   

zaryad tashuvchi elementar zarralar elektronlar va protonlar haqida ma’lumot berish;

2. 
   aqliy tarbiya berish, tabiat hodisalariga qiziqish uyg’otish;
   
3. 
   ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish.
   

Dars turi: Yangi bilim berish

Dars usuli: suhbat, demonstratsion usul, savol javob

Dars materiallari va jihozlari:

1. 
   8-sinf «Fizika» darsligi.
   
2. 
   Doska, bo‘r va atom tuziiishini ko'rsatuvchi plakat.
   

Asosiy tushuncha va atamalar»:

• 
  atom tuzilishi;
  
• 
  atom yadrosi;
  
• 
  elektronlar;
  
• 
  protonlar;
  
• 
  neytronlar;
  
• 
  musbat va manfiy ion.
  

Dars rejasi:

1. Tashkiliy qism (3 minut).

2. O’tilgan mavzuni so’rash (15 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (18 minut).

4.Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar (5 minut).

5. O’quvchilarni baholash(4 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut)

Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism
   
2. 
   O’tilgan mavzuni eslash. 0‘tilganlami takrorlashni «blits» usulida savol-javob o'tkazish bilan amalga oshirish mumkin.Bu usulda qisqa javobli tezkor savollar beriladi. Javob berish uchun 1—1,5 minut vaqt ajratiladi.
   

Masalan:

1. 
   Elektroskop qanday maqsadda ishlatiladi?
   
2. 
   Elektrometr strelkasining ochilish burchagi nimaga bog‘liq?
   
3. 
   0‘tkazgichlar deb qanday moddalarga aytiladi?
   
4. 
   Suyuq holdagi o'tkazgichlarga misollar keltiring.
   
5. 
   Dielektrikda nima sababdan elektr zaryadlari ko'chmaydi?
   

Oxirgi berilgan savolga o'quvchilar javob berishga qiynaladilar. Chunkizaryadlarning ko'chishi moddadagi erkin elektronlarning ko‘p bo‘lishiga bog‘liq ekanligini bilmaydilar. Shunga bog'langan holda yangi mavzuni tushuntirishga kirishiladi.

3. 
   Yangi mavzu bayoni
   

Sinfga shunday muammoli savol tashlanadi.Uni tajriba o‘tkazib beriladi.

Ebonit tayoqchani olib elektroskopga tekkizsak, yaproqchalar ochil madi.Tayoqchani mo‘ynaga ishqalab elektroskop steqeniga tekkizilsa, yap­roqchalar ochildi.Tayoqchada zaryadlar qanday paydo bo'ldi?

Bunda darslikda aytilganiday, o'quvchilarda xuddi yo'qdan bor bo'lganday ta’surot paydo bo'lishi mumkin.

Shundan so‘ng o'quvchilarga 6-sinfda moddalaming molekulalar va atomlardan tashkil topganligi eslatilib, atom tuzilishi haqida tushuncha beriladi. Tushuntirish darslikda keltirilgan ketma-ketlikda beriladi. Dastlab, eng elementar atom-vodorod atomining tuzilishi, so‘ngra geliy va litiy atomlarining tuzilishi keltiriladi. Bunda elektron va protonning zaryad miqdorlari teng, lekin ishoralari qarama-qarshi bo'lishi tushuntiriladi.Atom tuzilishini 1-bo’lib ingliz fizigi Ernest Rezerford tajriba asosida aniqlagan.

Atom markazida yadro joylashgan bo’lib, u proton va neytrondan tashkil topgan.Atom yadrosi atrofida orbita bo’ylab elektronlar harakat qiladi.Proton musbat, elektron esa manfiy zaryadlangan.q=1.6*10^(-19)c.

Proton massasi elektron massasidan 2000 marta katta ekanligini ko'rsatish bilan cheklaniladi. Neytronning zaryadsiz bo‘lib, massasi taxminan proton massasiga tengligi eslatib o'tiladi.

4. 
   Mustahkamlash
   

1. 
   Darsni mustahkamlash maqsadida litiydan keyinda turuvchi biroz murakkab tuzilgan atomlardagi protonlar va elektronlar sonini topish bo‘yicha mashqlar bajartirish mumkin.
   

2.Atom tuzilishining Rezerfod modelini tushuntirib bering.

3. Elektr zaryadi deb nimaga aytiladi? U qanday belgilanadi?

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomidagi savollarga bergan javoblariga qarab baholanadi.

6. Uyga topshiriqlar.Darslikdan mavzuni o‘qib kelish va savollarga javob topish.


4-dars sana: 8-sinf

Mavzu: Zaryadlangan jismlarning o’zaro ta’siri. Kulon qonunlari

Darsning maqsadi:

1. 
   o'quvchilarga atom tuzilishi haqida tushuncha berish,
   

zaryad tashuvchi elementar zarralar elektronlar va protonlar haqida ma’lumot berish;

2. 
   aqliy tarbiya berish, tabiat hodisalariga qiziqish uyg’otish;
   
3. 
   ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish.
   

Dars turi: Yangi bilim berish

Dars usuli: suhbat, demonstratsion usul, savol javob

Dars materiallari va jihozlari:

3. 
   8-sinf «Fizika» darsligi.
   
4. 
   Doska, bo‘r va atom tuziiishini ko'rsatuvchi plakat.
   

Dars rejasi:

1. Tashkiliy qism (3 minut).

2. O’tilgan mavzuni so’rash (15 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (18 minut).

4.Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar (5 minut).

5. O’quvchilarni baholash(4 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut)

Darsning borishi:

1. Tashkiliy qism

2. O’tilgan mavzuni eslash.

1. 
   Darsni mustahkamlash maqsadida litiydan keyinda turuvchi biroz murakkab tuzilgan atomlardagi protonlar va elektronlar sonini topish bo‘yicha mashqlar bajartirish mumkin.
   

2.Atom tuzilishining Rezerfod modelini tushuntirib bering.

3. Elektr zaryadi deb nimaga aytiladi? U qanday belgilanadi?

3. Yangi mavzu bayoni

Kulon tajribalari

Elektrlangan jismlar bir-biriga tegmasdan ma'lum masofada turib ham ta'siriashadi.

1785- yilda fransuz olimi Sharl Kulon elektr zaryadlarining o'zaro ta'sirlashish qonunini tajriba orqali kashf etdi.

Zaryadlangan jismlarning o'zaro ta'siri buralma tarozi yordamida o'rganilgan (14- rasm). Buralma tarozida ingichka elastik simga sliisha stcrjcn osilgan. Stcrjcnning bir uchiga A metall sharcha, ikkinclii uchiga esa C posangi mahkamlangan. Boshqa bir B metall sharcha tarozining qopqog'iga qo'zg'almas qilib malikamlangan. Sharchalar bir xil ishorali zaryadlanganda A sharsha B sharchadan itariladi, turli ishorali zaryadlanganda esa tortiladi. A sharcha harakatga kelganda, osilgan sim buraladi. Shar- chalarning o'zaro ta'sir kuchi simning buralish burchagiga qarab aniqlanadi.

F~ q_xq_r

Kulon qonuni

O'zaro ta'sirlashayotgan jismlarni nuqtaviy zaryad deb olaylik. Nuqtaviy zaryad deb, o'lchami va shakli hisobga olinmaydigan zaryadlangan jismga aytiladi. Kulon (1) va (2) formulalarni umumlashtirib, nuqtaviy zaryadlarning o'zaro ta'sir kuchi formulasi quyidagicha bo'lishini aniqladi:

Kulon sharchalar orasidagi masofani turlicha qilib olgan. Bunda zaryadlangan sharchalarning Fo'zaro ta'sir kuchi ular orasidagi r masofaning kvadratiga teskari proporsional ekanligi aniqlangan.

Kulon tajriba jarayonida sharchalarning zaryadini 2, 4, 8 va hokazo marta kamaytirib borgan. Tajriba natijalari sharchalar orasidagi F ta'sir kuchi A va B sharchalardagi Qi va q2 zaryadlar miqdorlarining ko'paytmasiga to'g'ri proporsional ekanligini ko'rsatgan, ya'ni:

_F-_kbM

bunda k - proporsionallik koefFitsienti.

Ikki qo'zg'almas nuqtaviy elektr zaryadlarining o'zaro ta'sir kuchi zaryadlarning miqdorlariga to'g'ri proporsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir.

Elektr zaryadlangan jismlar o'zaro ta'sirining ushbu qonuni Sharl Kulon tomonidan kaslif etilgani uchun bu qonun Kulon qonuni deb, o'zaro ta'sir kuchi esa Kulon kuchi deb yuritiladi.

Ikki zaryadning o'zaro ta'sirida ikkinclii zaryad birinchi zaryadga qanday F\ 2 kuch bilan ta'sir etsa, birinchi zaryad ham ikkinclii zaryadga xuddi shunday miqdordagi F₂\ kuch bilan ta'sir ko'rsatadi. Nyutonning ucliinclii qonuniga ko'ra, bu kuchlar miqdor jihatdan teng va o'zaro qarama-qarslii yo'nalgan, ya'ni:

Fxa =~F₂,x. (4)

Kulon kuchi Fning yonalishi ikki zaryadni bog'lovchi to'g'ri chiziq bo'ylab qaysi tomonga yo'nalganligi zaryadlarning ishorasiga bog'liq bo'ladi.

Bir xil ishorali zaryadlar bir-biridan itariladi, kuch F musbat ishorali bo'ladi (15- a va b rasmlar). Turii ishorali zaryadlar esa bir-biriga tortiladi, kuch F manfty ishorali bo'ladi (15- d rasm).

Kulon kuchi formulasidan k quyidagicha ifodalanadi:

r-

k - F——. (5)

0102

Kuchni nyuton (N)da, zaryadlangan jismlar orasidagi masofani metr (m)da, zaryad miqdorini kulon (C)da ifodalasak, proporsionallik koeffitsienti k ning birligi N • m²/C² ko'rinishda bo'ladi. k ning qiymati tajriba asosida quyidagiga tengligi aniqlangan: /•■ ^ _{h H} K _l

Darsning borishi 18

6-dars sana: 8-sinf 19

Darsning borishi 19

Darsning borishi 21

Darsning borishi 23

2. Test sinovi: 23

9-dars sana: 8-sinf 25

Darsning borishi 25

Darsning borishi 28

11-dars Sana: Sinfi: 29

Mavzu: O’tkazgichlarda elektr zaryadlarning taqsimlanishi 29

Dars rejasi. 30

Darsning borishi 30

6.Uyga vazifalar. 31

Darsning borishi 32

7.Uyga vazifalar. 33

Darsning borishi 34

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomida berilgan savollarga bergan javoblariga qrab baholanadi 35

6. Uyga vazifalar. 35

14-dars sana: 8-sinf 35

Darsning borishi 36

Dars rejasi. 38

Metall kristall panjara tuzilishida bo'lib, panjara tugunlarida musbat zaryadli ionlar joylashgan. O'z atomini tark etgan elektronlar kristall panjara orasida erkin harakatlanib yuradi 39

4.Yangi mavzuni mustahkamlash. 39

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomida berilgan savollarga bergan javoblariga qrab baholanadi 39

6. Uyga vazifalar. 39

Dars rejasi. 40

Darsning borishi 40

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomida berilgan savollarga bergan javoblariga qarab baholanadi 41

6. Uyga vazifalar. 41

Darsning borishi 42

Darsning borishi 44

Dars rejasi. 46

Darsning borishi 46

O'tkazgichning ko'ndalang kesimidan vaqt birligida o'tayotgan elektr zaryadi miqdori tok kuchi deb ataladi va I harfi bilan belgilanadi. 47

I= q/t 47

Zanjirdagi tok kuchi ampermetr yordamida o'lchanadi. 47

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomida berilgan savollarga bergan javoblariga qarab baholanadi 47

6.Uyga vazifalar. 47

Darsning borishi 48

5. Uyga vazifalar. 49

Darsning borishi 50

6. Uy vazifalari. 51

Darsning borishi 52

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar darsdagi faol ishtirokiga ko’ra baholanadi 53

6. Uy vazifalari: 53

Darsning borishi 54

Darsning borishi 56

5. Uy vazifalari. 58

Darsning borishi 59

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar darsdagi faol ishtirokiga ko’ra baholanadi. 60

6. Uy vazifalari: 60

1. Tashkiliy qism 61

2. Ish haqida tushuncha 61

3. Ishning borishi: 61

4. Mustahkamlash: 61

1. Ampermetr reostatga qanday ulanadi? 61

2. Reostatdagi kuchlanish qanday o'lchanadi? 61

3. Om qonuni formulasi qanday ifodalanadi? 61

4. Reostat surgichi surilganda zanjirdagi tok kuchi nima sababdan o'zgaradi? 61

61

5. Uy vazifalari. 61

Darsning borishi 62

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar darsdagi faol ishtirokiga ko’ra baholanadi. 63

6. Uy vazifalari. 63

Darsning borishi 64

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar darsdagi faol ishtirokiga ko’ra baholanadi. 65

6. Uy vazifalari. 65

Darsning borishi 66

6.Uyga vazifa berish - 1 minut. 68

Darsning borishi 68

R = U/I formuladan foydalanib, to'liq qarshilikni liisoblang. 70

Uy vazifalari. 71

Dars rejasi. 72

Darsning borishi 72

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar darsdagi ishtirokiga ko’ra baholanadi. 73

6. Uy vazifalari. 73

Dars rejasi. 74

Darsning borishi 74

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar darsdagi ishtirokiga ko’ra baholanadi 75

6. Uy vazifalari. 75

Dars rejasi. 76

Darsning borishi 76

Darsning borishi 78

Dars rejasi. 79

Darsning borishi 79

5.O’quvchialrni baholash: O’quvchilar darsdagi ishtirokiga ko’ra baholanadi 80

6.Uy vazifalari. 80

39-dars sana: 8-sinf 81

Mavzu: Xonadonning elektr zanjiri. Qisqa tutashuv 81

Dars rejasi. 81

Darsning borishi 81

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar darsdagi ishtirokiga ko’ra baholanadi. 82

6. Uy vazifalari. 82

Dars rejasi. 83

Darsning borishi 83

Simyog'och simlarining eng pastdagisi neytral bo'ladi. Aytaylik, simyog'ochdagi simlar soni to'rtta. Pastdagi neytral 0-sim bilan boshqa uchtasining har biri orasidagi kuchlanish 220 V ga teng. Shuning uchun har bir xonadonning bitta simi neytral simga, ikkinchisi esa boshqa simlardan biriga ulanadi. Masalan, I xonadon 0- va 1 - simga, va 2- simga, III xonadon 0- va 3- simga ulanadi. Shunday ulanishda har bir xonadondagi elektr kuchlanish 220 V dan bo'ladi. Agar yanglishib, xonadonning elektr zanjiri 1- va 2- sim, 2- va 3- sim yoki 1- va 3- simga ulab qo'yilsa, bu xonadonda tarmoqqa ulangan elektr asboblari shu zahoti kuyadi. Chunki, simyog'ochdagi bunday tartibdagi simlar orasidagi kuchlanish 380 V ni tashkil etadi O'tkazgichda kuchlanish bor-yo'qligini aniqlash uchun otvyortka-sezgich dastasi oxiriga ko'rsatkich barmoqni qo'yib, uchi o'tkazgichga tekkiziladi. Agar o'tkazgichda kuchlanish bo'lsa, otvyortka-sezgichdagi lampochka yonadi Bunda о'tkazgich—lampochka—odam zanjiri orqali tok o'tib, lampochka yonadi. Lampochkaga ketma-ket qarshilik ulangan bo'ladi. Shuning uchun lampochka odamdagi kuchlanish 0,5-1 V ni tashkil etadi. Bunday kuchlanish lampochkaning yonishiga yetarlidir. 84

5.O’quvchilarni baholash: O’quvchilar darsdagi ishtirokiga ko’ra baholanadi. 85

6. Uy vazifalari. 85

Dars rejasi. 85

Darsning borishi 85

Odam tanasi elektr tokini yaxshi o'tkazadi. 36 V dan yuqori kuchlanishli elektr tarmoq odam organizmi uchun xavfli hisoblanadi. 86

Ko'chada uzilib yotgan elektr tannog'i simini ushlamaslik kerak. Undan o'zingizni va boshqalarni ehtiyot qiling. 86

Xonadon elektr zanjiridagi shikastlangan joyni ta'mirlashda tarmoqda" elektr toki bo'lishi yoki bo'lmasligidan qat'i nazar hisoblagichdagi ikkala patrondan saqlagichlarni olib qo'yish zarur. 86

Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 87

6. Uyga vazifalar. 88

Nazorat ishi uchun yozma ish 88

1-variant. 88

2-variant 88

Uy vazifasi. 89

Darsning borishi 89

5. O’quvchilarni baholash: Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 91

6. Uyga vazifalar. 91

Darsning borishi 91

Elektroliz vaqtida elektrodlarda ajralib chiqqan moddaning massasi elektrolitdan o'tgan zaryadning miqdoriga to'g'ri proporsionaldir. 92

Elektroliz vaqtida elektrolitda ajralib chiqadigan moddaning massasi shu moddaning molyar massasiga, tok kuchiga hamda vaqtga to'g'ri proporsional, valentligiga esa teskari proporsionaldir. 93

5. O’quvchilarni baholash:. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 93

6. Uyga vazifalar. 93

Darsning borishi 94

Darsning borishi 96

Elektrolizdan foydalanib, buyumlarning sirtini qiyin oksidlanadigan metallar bilan qoplash galvanostegiya deb ataladi. 97

5. O’quvchilarni baholash: Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 98

6. Uyga vazifalar. 98

Darsning borishi 99

Gaz orqali elektr toki o'tishi jarayoni gaz razryadi deb ataladi. 100

Elektron va musbat zaryadli ionlarning qo'shilishi natijasida, neytral atomlar hosil bo'lish jarayoni gazlarda zaryadli zarralarning rekombinatsiyasi deb ataladi. 100

Ionizator ta'siri to'xtatilganda ham davom etaveradigan razryad ' mustaqil razryad deb ataladi. 101

5. O’quvchilarni baholash: Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 101

6. Uyga vazifalar. 101

102

Darsning borishi 102

5. O’quvchilarni baholash:Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 104

6, Uyga vazifalar. 104

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 106

Darsning borishi 106

Ersted tajribasi tok o'tayotgan o'tkazgich atrofida magnit maydon bor ekanligini ko'rsatdi. 107

To'g'ri tokning magnit kuch chiziqlari shu tok o'tayotgan o'tkazgichni o'rab olgan ayla­nalar bilan tavsiflanadi. 107

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 108

6. Uyga vazifalar. 108

Darsning borishi 108

Temir o'zakka bir necha qavat qilib izolatsiyalangan o'tkazgich (sim) o’rab hosil qilingan g’altak elektromagnit deb ataladi 109

110

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 110

6. Uyga vazifalar. 110

Darsning borishi 110

2. Ish haqida tushuncha. 112

3.Ishni bajarish tartibi 112

1. Tok manbayi, reostat, g'altak va kalitdan iborat elektr zanjir yig'ing. 112

Darsning borishi 113

Elektrornagnit rele tashqi ta'sir (signal) bo'yicha avtomatik ravishda elektr zanjirni uzib-ulab turadigan qurilmadir. 114

157- rasmda eng sodda rele sxemasi tasvirlangan. Relening asosiy qismi elektromagnit (1) dan iborat. Kalit ulanib, elektromagnit chulg'amidan tok o'tganida elektromagnit o'zagi magnitlanadi va yakor (2) ni o'ziga tortadi. Bu bilan yakor ishchi zanjirli kontakt (3) ni ulaydi. 114

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 115

6. Uyga vazifalar. 115

Darsning borishi: 115

1. Tashkiliy qism 115

2. Ish haqida tushunchaberish 115

3. Ishni bajarish tartibi 115

Darsning borishi 116

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 118

6. Uyga vazifalar. 118

Darsning borishi 119

Elektr dvigatellarning afzalliklari: ixcham va foydalanishga qulay, havoni ifloslantirmaydi, moddiy mahsulot talab qilmaydi, foydali ish koeffitsienti yuqori. 119

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 120

6. Uyga vazifalar. 120

Kerakli jihozlar: akkumulator, kalit, ulovchi simlar, o'zgarmas tok elektr dvigateli modelini yig'ish uchun zarur detallar. 120

Darsning borishi: 121

3. Ishni bajarish tartibi 121

1.O'zgarmas tok elektr dvigateli detallarining har birini ko'rib chiqing. Har bir detaining nomini va vazifasini daftaringizga yozing. 121

2.O'zgarmas tok elektr dvigatelining modelini yig'ing. 121

3.Tok manbayi, elektr dvigatel va kalitdan iborat elektr zanjirni yig'ing. 121

4.Yig'ilgan elektr zanjirning sxemasini chizing. 121

5.Kalitni ulang. Bunda dvigatel rotori aylanishi kerak. Agar rotor aylanmasa, sababini topib tuzating. 121

6.Rotor harakatini kuzating. Bunda dvigatelning qaysi qismlari qo'zg'almas va qaysi qismlari aylanayotganiga, cho'tka, kollektor va ramkalar vaziyati bir- biriga nisbatan qanday o'zgarayotganiga e'tibor bering. Kuzatganlaringizni daftaringizga yozing. 121

7.Tadqiqot natijalarini tahlil qiling va xulosa chiqaring. 121

59-dars Sana: 8-sinf 121

Darsning borishi 121

Darsning borishi 124

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 125

6. Uyga vazifalar. 125

Darsning borishi 126

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 127

6. Uyga vazifalar. 127

Darsning borishi 128

Mexanik energiyani elektr energiyaga aylantiruvchi asbob induksion tok generatori deyiladi. 128

Ichki yonuv dvigateli yordamida elektr tokini hosil qilishda yoqilg'i j energiyasi elektr energiyaga aylantiriladi. 128

O'zgarmas tok o'tganda o'tkazgich qizigani kabi, o'zgaruvchan tok o'tganda ham o'tkazgich qiziydi. O'zgarmas tokdagidek o'tkazgichdan o'zgaruvchan tok o'tganda, o'tkazgich atrofida magnit maydon hosil bo'Iadi. 129

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 129

6. Uyga vazifalar. 129

Darsning borishi 130

Elektrostansiyalarda induksion tok generatori yordamida boshqa turdagi energiyalar elektr energiyaga aylantiriladi. 130

Amalda elektr energiyani ishlab chiqarishda, asosan, issiqlik elektrostansiyasi (IES), gidroelektrostansiya (GES) va atom elektrostansiyasi (AES) dan foydalaniladi. 130

Issiqlik elektrostansiyasida yoqilg'ining yonishi jarayonida hosil bo'ladigan kimyoviy energiyasi elektr energiyaga aylantiriladi. 130

Gidroelektrostansiyada suvning mexanik energiyasi elektr energiyaga aylantiriladi. , 131

AESning ishlashi IESga o'xshashdir. Farqli tomoni — IES da yoqilg'i sifatida ko'mir, neft kabi organik mahsulotlar yondirilsa, AES larda ehergiya sifatida uran atomi qo'llaniladi. Atom elektrostansiyasida atom (uran yadrosi) energiyasi elektr energiyaga aylantiriladi. AES da elektr energiyani ishlab chiqarish arzonga tushadi. Ularning ishlashida atrof-muhit havosi ifloslanmaydi. Lekin AES da hosil bo'ladigan radioaktiv chiqindilar atrofdagi aholi uchun xavflidir. Aholi ulardan o'ta himoyalangan bo'lishi kerak. 131

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 131

6. Uyga vazifalar. 131

Darsning borishi 132

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 133

6. Uyga vazifalar. 133

Darsning borishi: 134

1. Tashkiliy qism 134

2. Ish haqida tushuncha 134

3. Ishni bajarish tartibi 134

Darsning borishi 136

Elektrostansiyada ishlab chiqarilgan tokning kuchlanishini oshirish kuchaytiruvchi yordamchi stansiyada transformatorlar yordamida amalga oshiriladi. 137

5. O’quvchilarni bahoash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 137

6. Uyga vazifalar. 137

Darsning borishi 138

Darsning borishi 140

3. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi 142

4. Uyga vazifalar. 142

bo'lgan zaryad elementar zaryad deb ata­ladi. Tabiatdagi barcha zaryadlar elementar _r zaryadga karrali bo'ladi. '* » ^Z

^Fu El

Ya'ni elementar zaryad elektron zaraydining qiyma- q

tiga teng:

e - 1,6-10~¹⁹ C.