1-Dars. Olingan bilimlar yuzasidan takrorlash

HIKMATLI SO'ZLAR (AFORIZMLAR)
TAKRORLASH
Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, xalqning turmush tajribasiga tayanib ma'lum bir shaxs tomonidan yaratilgan qisqa, obrazli barqaror birikmalarga hikmatli so'zlar (aforizmlar) deyiladi.
Masalan,
Odami ersang demagil odami,
Onikim yo'q xalq g'amidin g'ami.
(A. Navoiy)
Hikmatli so'zlar (aforizmlar) barqarorlik, mazmuniy yaxlitlik, takroriylik (ya'ni nutqda doimo bir xil tuzilishda quyma holda takrorlanish) belgilariga ko'ra boshqa barqaror birliklar bilan umumiylik kasb etsa ham, aniq muallifining borligi bilan ulardan farq qiladi.
Hikmatli so'zlarni o'rganib, xotirada saqlab, nutqda o'rinli qo'llay bilish kishining so'z san'atkori, donishmand bo'lishini ta'minlaydi.

Rebusni yeching. Tushirib qoldirilgan harflarni yozish natijasida hosil bo'ladigan hikmatli so'zni toping.

D

H

N

I

O

R

T

Q

D

R

T

I

B

L

R

,

U

D

A

T

Yu

R

N

N

G

E

Q

I

B

Y

O’

U

R

.

Javobi:
Dehqoni boy yurt qudratli bo'lur, qudratli yurtning dehqoni boy bo'lur. (I. Karimov)
164- mashq. Alisher Navoiyning qanday hikmatli so'zlarini bilasiz? Ulardan o'ntasini ko'chirib yozing. Ma'nosini sharhlab bering.


VATANGA OID HIKMATLI SO'ZLAR

1. Vatan — onaning ko'ksidan boshlanadi.

2. Vatan tuyg'usining manzillari beshikdan qabrgachadir.
3. Vatanni sevish hissi — bu shunchaki tug'ma mayl emas, u sarbaland va muqaddas tuyg'udir.
4. Vatan tuprog'i oyoqdan emas, balki qadoq bog'lagan qo'llardan bo'sa olgisi keladi.
5. Belingiz Vatan yukidan bukchaysin.
6. Vatan yuki zalvorli bo'lsa-da, maloli yo'q.
7. Quyoshga juftlik yarashmaganidek, Vatanning ham sherigi yo'q.
8. Vatan sadaqaga berilmagan, uni bizga taqdir ato etgan.
9. Vatan — eng katta taqdir.
10. Sen Vatanni madh etgan minbar — mehrobdir.
11. Iymon — vijdonning qiblasi. Vatan ham bamisoli qiblagohdir.
12. Vatan nechog'li ulkan bo'lmasin, u qalbga ham, ko'z qorachig'iga ham jo bo'la oladi.
13. Vatan ishqi oshiq sevgisidek qalbning tub-tubidan joy olgan bo'ladi.
14. Vatan xokini to'tiyoga aylantirish uchun al-kimyogar bo'lish shart emas.
15. Vatanfurush o'z oltin beshigini pullaydi.
16. Vatan tuyg'usi ustuvor yurtda vatanfurushning bozori kasoddir.
(Murod Xidir)

Yuqoridagi fikrlarni yozing va mag'zini chaqing. Siz ham Vatan haqidagi hikmatli fikrlarni davom ettiring. Ot so'z turkumining ishlatilishiga e'tibor bering.

165- mashq. Ilm haqidagi hikmatlarni yod oling.
1. Ilmsiz inson — mevasiz daraxt.
2. Nodonga ilm o'rgatmoq umrni zoye o'tkazmoqdir.
3. Ilm bir xazina bo'lsa, bu xazinaning kaliti savoddir.
4. Ilm kelinchakka o'xshaydi, u hikmat va pinhonlikni yoqtiradi.
5. Ilm — inson ziynati.
6. Qog'ozga tushirilmagan ilm unutilib ketadi.
7. Kimki ilm bilan aqlini oshirishga urinsa, mol-u davlat o'zi kelaveradi.
8. Ilm bo'lmasa odamning hayvondan farqi bo'lmas edi.
9. Molni ishlatganing sari ozayadi, ilm esa ko'payadi.
10. Har kimki erur ulamo mohir, Bo'lg'ay anga so'zning husni zohir.
(Shavqiy Kattaqo'rg'oniy)


166- mashq. Quyidagi hikmatlarni o'qing va ularga izoh bering. Ularda ilgari surilgan g'oyalar haqida fikr yuriting.

Tilimizning tovlanib turishida shoir uchun ne-ne bitmas-tuganmas xazinalar bor.

(M. Shayxzoda)
* * *
Til uslub uchun shaxmat taxtasidagi shohdir.
(K. Fedin)
* * *
Kitobxonga bir fikrni anglatish uchun yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun kishining boshini qotirmaydigan ochiq, ravon va sodda til kerak.
(A. Qahhor)
* * *
O'zbek tili xazinasidagi so'zlar shu qadar ko'p va jilovkorki, bu tilda hech qiynalmasdan go'zal asarlar: she'rlar, qissa va hikoyalar bitish mumkin.
(N. Tixonov)


167- mashq. Amir Temur tomonidan aytilgan o'gitlarni daftaringizga yozib oling va ular haqida bahs tashkil qiling.
Ulamolar suhbatida bo'l, pok, sof niyatli kishilarga talpin. Kechira olishlik mardlik, kechira bilmaslik nomardlik. Ahli ehson bilan jahon gulshani obod bo'lar. Bir kalima shirin so'z qilichni qinga kiritadi. Kitob barcha bunyodkorlik, yaratuvchilik va aql-idrokning, ilm-u donishning asosidir, hayotni o'rgatuvchi murabbiydir. Ilm va dinning mashhur kishilari o'z maslahatlari bilan podshohlarga yordam berib kelganlar. Dushmanning kulgani — siringni bilgani. Bir kunlik adolat yuz kunlik toat-ibodatdan afzal. Kuch — adolatdadir.


168- mashq. Hadislarni o'qing. Ularning hayotimizga naqadar to'g'ri kelishi haqida fikr yuriting. O'zingiz ham hadislarga namunalar ayting va daftaringizga yozing.
Kasbning eng yaxshisi kishining o'z qo'li bilan bajarilgan ishi va halol savodi. Sadaqaning afzali musulmon kishining ilm o'rganib, so'ng boshqa musulmon birodarlariga ham o'rgatishi. Halol kasbdan charchab uxlagan odam gunohlari kechirilgan holda tunaydi. Ilmni yozib qo'yish bilan bog'lab olinglar. Ilm ibodatdan afzal. Jannat onalar oyog'i ostidadir. Kimki shoshmay, sabr-qanoat bilan ish qilsa, qilgan ishi to'g'ri chiqadi. Saxiy kishining taomi shifodir. Odamlar bilan murosa-yu madoraga kirishish ham sadaqa hisoblanadi.
169-mashq. Matnni o'qing va undan o'zingizga tegishli xulosa chiqarib oling. Aflotunning o'z shogirdi Arastuga qilgan nasihatlari.
Hamisha ilm payida bo'lib, qalbing ham, ko'zing ham doimo bedor bo'lsin. Uyqu va oromni o'ylab bugungi ishni ertaga qoldirma. Badbaxt shunday kishiki, ishining oqibatini o'ylamaydi, gunoh ishlardan o'zini tiymaydi. Barchani birdek sev, biror kishi baloga duchor bo'lsa, unga ko'mak qo'lini cho'z. Har kimning gapini to'g'ri yoki noto'g'ri ekanligini bilmay turib, tekshirmay turib, hukm chiqarma. Qaysi ishda bo'lmasin, sustkashlik qilma. Yaxshilik qilishda chegara bor deb o'ylama. Hakimlar hikmatini yod ol. Mol-dunyo hirsini ko'nglingdan quv. Yoqimli odoblardan ko'z yumma. Tuban ishlarga qo'l urma. Hamma bilan gaplashganda ham kamtarlikni qo'ldan berma. Birovni xor sanama, hamisha adolatni o'zingga shior qil!