1-dars. Morfologiya va uning o’rganish ob’yekti. So'Z turkumlari dars maqsadi

Savol va topshiriqlar
1. Kelishik qo'shimchalari deganda nimani tushunasiz?

2. Kelishik qo'shimchalari uyasi deganda nimani tushunasiz?

3. Qaysi kelishik o'zaro almashinishi mumkin va bu almashinuv ma'noga qanday ta'sir etadi?


EGALIK SHAKLLARINING USLUBIY XUSUSIYATLARI
Dars maqsadi: egalik shakllari yuzasidan talabalar bilimlarini mustahkamlash, ularda egalik qo'shimchalaridan o'rinli foydalanish ko'nikmasini shakllantirish.
R e j a:

1. Egalik qo'shimchalari haqida.

2. Egalik qo'shimchalarining shaxs-son ma'nolari bo'yicha turlari.

3. Ko'plik shaklidagi egalik qo'shimchalarining birlik ma'nosida qo'llanilishi va buning sabablari.

Birikmalardagi nuqtalar o'rniga rnos kcladigan qo'shimchalarni qo'ying. Bu qo'shimchaiarning ma'nosi va vazifasini ayting.
Men... kitob... Biz... kitob...

Sen... kitob... Siz... kitob...

U... kitob ... Ular... kitob.
Bir shaxsga mansub bo'lgan egalik qo'shimchalari birlik va ko'plikni ifodalash bo'yicha o'zaro farqlanadi. Ularni quyidagicha ko'rsatish mumkin.

Shaxs-son	Birlik	Ko'plik
I shaxs	- (i) m	- (i) miz
II shaxs	- (i) ng	- (i) ngiz
III shaxs	- (s) i	- lari

Egalik qo'shimchalarining birlik va ko'plik ma'nolari asosida yuqoridagi kabi zidlanish ayrim vaqtlarda buziladi. Bunday vaqtda ko'plik shakli o'zi qo'llanayotgan narsa-hodisaning birdan ortiqligini emas, balki hurmat ma'nosini bildiradi. Masalan, Onamiz dam olgani ketdilar.

II shaxs egalik qo'shimchasining ko'plik shakli ko'pincha «siz»lash ma'nosida qo'llaniladi. Masalan, opang («sen» siraganini bildiradi) — opangiz («siz»lashni bildiradi)

Bunday hodisa III shaxs egalik qo'shimchalarining birlik va ko'plik shakliga ham daxldordir. Masalan, opasi («sen»lash) — opalari («siz» lashni bildiradi)

Badiiy uslubda tilimizning bunday imkoniyatidan personajlar xarakterini ochishda ustalik bilan foydalanadilar. Masalan, Xo'jayinning itlari. (A. Qahhor) It hurmatga sazovor emas. Lekin xo'jayiniga laganbardorlik shunday kuchliki, uning itiga ham ana shunday munosabat bildiriladi.

Otlarning uch shaxsdan biriga mansub ekanligini bildiruvchi shakllar tizimi egalik qo'shimchalari sanaladi.