1-dars. Morfologiya va uning o’rganish ob’yekti. So'Z turkumlari dars maqsadi

Savol va topshiriqlar

1. Yasama sifat nima va qanday vositalar yordamida sifat yasaladi?

2. Sifat yasovchi qo'shimchalar sinonimiyasi deganda nimani tushunasiz?

3. Sifat yasovchi qo'shimchalarni bir-biri bilan almashtirib bo'lmaydigan holatlarni ayting.

6-dars. SON VA UNING USLUBIY XUSUSIYATLARI
Dars maqsadi: son va uning uslubiy xususiyatlari bo'yicha talabalarda bilim hamda ko'nikma hosil qilish.
R e j a:

1. Son haqida ma'lumot.

2. Sonning tuzilishi va ma'no turlari.

3. Qo'shma sonlarda sonlar tartibi.

Sanaluvchi predmetlarning miqdorini, son-sanog'ini, tartibini bildirgan so'z turkumlari son deyiladi. Sonlar necha? qancha, nechta? nechanchi? qancha? so'roqlariga javob bo'ladi. Masalan, o'n, ikki, besh; o'nta kitob, o'ninchi sinf, o'ntadan olma, uchala kishi kabi.

Hozirgi o'zbek tilida predmctning miqdorini, son-sanog'ini ifodalash uchun ko'proq yigirma uchta sondan foydalaniladi. Bulardan to'qqiztasi birlik sonlar: bir, ikki, uch, to'rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to’qqiz; to'qqiztasi o'nlik sonlar: o'n, yigirma, o'ttiz, qirq, ellik, oltmish, yetmish, sakson. to'qson; beshtasi yuzlik, minglik va yuqori sonlarni bildiradi: yuz, ming, million, milliard. Bu sonlarning barchasi miqdorga egalik ma'nosini ifodalovchilar sifatida «nol»ga zidlanadi. Nol son miqdorga ega emaslikni biдdiradi. Qolgan sonlar birlik sonlarning o'nlik songa qo'shiluvidan (o'n bir, yigirma besh, to'qson to'qqiz), shuningdek, yuzlik va o'ndan yuqori son oldidan birlik, o'nlik sonlarning keltirilishidan (bir yuz ellik ming, to'qqiz milliard ikki yuz million, o'n bir ming besh yuz) hosil bo'ladi.

Sonlar ma'nosiga ko'ra sanoq so'zlar, tartib sonlar, jamlovchi sonlar, dona sonlar, taqsim sonlar, chama sonlarga bo'linadi. Sonning ma'no turlarini quyidagi chizmada ko'ring.

Bu ko'rsatilgan son turlaridan har qaysisining o'z shakllari mavjud. Bosh shakl orqali ifodalangan miqdor nomlariga sanoq sonlar deyiladi. Masalan, bir, o'n, yigirma, ming, million kabi.

Predmetning tartibini bildirgan sonlarga tartib son deyiladi.

Tarlib sonlar sanoq sonlarga -nchi, -inchi qo'shimchalarini qo'shish yo'li bilan hosil bo'ladi. Bulardan -nchi unli bilan tugagan, -inchi undosh bilan tugagan so'zlarga qo'shiladi. Masalan, besh — beshinchi, o'n — o'ninchi, ikki — ikkinchi.